Προφήτευσαν το μέλλον: George Orwell, Aldous Huxley

Στον κόσμο της δυστοπικής λογοτεχνίας, δύο ονόματα ξεχωρίζουν: ο Τζωρτζ Όργουελ (1903–1950) και ο Άλντους Χάξλεϋ (1894–1963).

Οι δύο συγγραφείς έζησαν και έγραψαν την ίδια εποχή, μια περίοδο με σημαντικές κοινωνικές, πολιτικές και τεχνολογικές αλλαγές. Και οι δύο βίωσαν τις συνέπειες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, την άνοδο των ολοκληρωτικών καθεστώτων και την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Και οι δύο ανησυχούσαν βαθιά για την κατεύθυνση που έπαιρνε η κοινωνία, ιδίως σε σχέση με την ελευθερία, τον έλεγχο και την επίδραση της τεχνολογίας στη ζωή των ανθρώπων. Ωστόσο, ο καθένας αντιμετώπισε τους προβληματισμούς του με διαφορετικό τρόπο, ίσως και λόγω της διαφορετικής καταγωγής και εμπειρίας τους.

Πράγματι, ο Χάξλεϋ προερχόταν από διανοούμενη και αριστοκρατική οικογένεια. Σπούδασε σε έγκριτα εκπαιδευτικά ιδρύματα και αρχικά ακολούθησε καριέρα στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, ενώ προς το τέλος της ζωής του στράφηκε στον μυστικισμό και τις ψυχεδελικές εμπειρίες. Ο Όργουελ προερχόταν από πιο ταπεινό υπόβαθρο, φοίτησε στο Ήτον και εργάστηκε στη Βιρμανία ως αποικιακός αξιωματικός πριν γίνει συγγραφέας. Ένθερμος υποστηρικτής του δημοκρατικού σοσιαλισμού, εμπνεύστηκε από τις εμπειρίες του με τη φτώχεια, τον πόλεμο και τον ολοκληρωτισμό, που επηρέασαν βαθιά το έργο του.

Ποιος προέβλεψε το μέλλον με μεγαλύτερη ακρίβεια;

Τα εμβληματικά τους έργα, 1984 και Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος, είναι σημείο αναφοράς όταν το αντικείμενο συζήτησης είναι το μέλλον, η εξουσία και η ανθρώπινη φύση.

Και τα δύο μυθιστορήματα εξερευνούν ζοφερά μέλλοντα όπου η ελευθερία θυσιάζεται στο βωμό του ελέγχου του ατόμου και της κοινωνίας ως σύνολο. Ωστόσο, κάθε συγγραφέας αντιμετωπίζει το θέμα αυτό με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί πως ο Όργουελ είχε γράψει κριτική για το έργο του Χάξλεϋ το 1932, και ενώ σεβόταν τον Χάξλεϋ, ήταν πιο απαισιόδοξος για την ανθρώπινη φύση και το μέλλον. Ο Χάξλεϋ, με τη σειρά του, έγραψε στον Όργουελ μετά τη δημοσίευση του 1984, επαινώντας το βιβλίο, αλλά υποστηρίζοντας ότι το δικό του όραμα για το μέλλον στον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο ήταν πιο ακριβές.

Το ερώτημα λοιπόν είναι: Ποιος συγγραφέας προέβλεψε πιο εύστοχα τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα;

Το 1984 του Όργουελ: Ένα μέλλον παρακολούθησης και ολοκληρωτισμού

Το 1984 του Τζωρτζ Όργουελ, που εκδόθηκε το 1949, περιγράφει μια εφιαλτική εικόνα του μέλλοντος όπου ο ολοκληρωτισμός κυριαρχεί. Ο κόσμος του 1984 είναι ένας κόσμος όπου η κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον πανταχού παρόντα Μεγάλο Αδελφό, ασκεί απόλυτο έλεγχο σε κάθε πτυχή της ζωής. Μέσω της συνεχούς παρακολούθησης, της προπαγάνδας και της βάναυσης καταστολής, το Κόμμα εξαλείφει κάθε αντίσταση και ελέγχει ακόμα και τη σκέψη—μέσω μηχανισμών όπως η Αστυνομία Σκέψης και η Νέα Γλώσσα, μια γλώσσα σχεδιασμένη ώστε να περιορίζει την ελεύθερη σκέψη.

Τρία είναι τα δυστοπικά σημεία στα οποία εστιάζει το 1984:

• Όλοι είναι υπό παρακολούθηση: Η περιγραφή του Όργουελ για την εκτεταμένη παρακολούθηση είναι ίσως η πιο προφητική του πρόβλεψη. Στον σημερινό κόσμο, όπου οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθούν τις διαδικτυακές μας δραστηριότητες, να παρακολουθούν τις κινήσεις μας και να αναλύουν τα δεδομένα μας, το όραμα του Όργουελ μοιάζει ανησυχητικά κοντά στην πραγματικότητα.
• Τα μέσα ενημέρωσης είναι ελεγχόμενα και παράγουν μόνο προπαγάνδα: Η “διπλή σκέψη” για την οποία μιλά ο Όργουελ, δηλαδή η ικανότητα να πιστεύει κανείς ταυτόχρονα δύο αντιφατικά πράγματα, αντικατοπτρίζει τις σύγχρονες ανησυχίες για την παραπληροφόρηση, τη χειραγώγηση των μέσων ενημέρωσης και τη διάβρωση της αντικειμενικής αλήθειας.
• Το ολοκληρωτικό καθεστώς δεν επιτρέπει ούτε καν την ελεύθερη σκέψη: Ο απόλυτος έλεγχος της κοινωνίας από το Κόμμα στο 1984 αντικατοπτρίζει τα ακραία μέτρα που έχουν λάβει ορισμένα αυταρχικά καθεστώτα τον 20ό και τον 21ο αιώνα για να καταστείλουν οποιαδήποτε αντίδραση και να διατηρήσουν την εξουσία.

Ο Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος του Χάξλεϋ: Ένα μέλλον καταναλωτισμού και εθισμού

Ο Άλντους Χάξλεϋ στο έργο του Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος, που εκδόθηκε το 1932, προσφέρει μια διαφορετική δυστοπική εικόνα. Στο μέλλον που περιγράφει, η κοινωνία διαμορφώνεται από τεχνολογικές προόδους και ψυχολογική χειραγώγηση, κι όχι μέσω της άμεσης καταπίεσης. Το Παγκόσμιο Κράτος διατηρεί τον έλεγχο όχι μέσω του φόβου, αλλά μέσω της απόλαυσης και της απόσπασης της προσοχής των πολιτών. Οι πολίτες διαμορφώνονται για συγκεκριμένους ρόλους και παραμένουν υπάκουοι μέσω ενός συνδυασμού γενετικής χειραγώγησης, υπνοπαιδείας  και της χρήσης ενός ναρκωτικού που προκαλεί ευτυχία. Η ελευθερία, η ατομικότητα και τα βαθύτερα συναισθήματα θυσιάζονται για χάρη της σταθερότητας και της επιφανειακής ευτυχίας.

Στον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο, τα τρία βασικά σημεία της δυστοπίας είναι:

• Υπέρτατες αξίες ο καταναλωτισμός και η άμεση ικανοποίηση: Ο Χάξλεϋ προέβλεψε έναν κόσμο καθοδηγούμενο από τον καταναλωτισμό, όπου οι άνθρωποι διαμορφώνονται να επιδιώκουν την άμεση ικανοποίηση και να αποφεύγουν τη δυσφορία με κάθε κόστος. Αυτό αντικατοπτρίζει την σημερινή κουλτούρα της ευκολίας, όπου τα πάντα, από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μέχρι το γρήγορο φαγητό, έχουν σχεδιαστεί για να προσφέρουν γρήγορη, πρόσκαιρη ευχαρίστηση.
• Η τεχνολογία έχει ως ρόλο τον έλεγχο του ατόμου και της κοινωνίας: Ο Χάξλεϋ φαντάστηκε την τεχνολογία ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου—μέσω της γενετικής μηχανικής, του κορεσμού των μέσων ενημέρωσης και της ψυχολογικής χειραγώγησης. Η ιδέα αυτή αντανακλάται στις σύγχρονες ανησυχίες, καθώς η τεχνολογία καταφέρνει να διαμορφώνει τις επιθυμίες μας, τις συμπεριφορές μας και ίσως και τις ταυτότητές μας.
• Η ατομικότητα θυσιάζεται στο βωμό της κοινωνικής ηρεμίας: Στον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο, η ατομικότητα καταστέλλεται για χάρη της κοινωνικής σταθερότητας. Αυτό αντικατοπτρίζει τις σύγχρονες ανησυχίες για την πίεση να συμμορφωθεί κανείς σε μια κοινωνία που καθοδηγείται όλο και περισσότερο από αλγόριθμους, μόδες και μια τάση ομογενοποίησης του πληθυσμού.

Πού βρισκόμαστε σήμερα;

Συγκρίνοντας τα δύο βιβλία, είναι σαφές ότι στοιχεία τόσο από το 1984 όσο και από τον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο εμφανίζονται στον σημερινό κόσμο. Ίσως μάλιστα στην πραγματικότητα οι δύο αυτοί κόσμοι να συνυπάρχουν.

Στα σημερινά ολοκληρωτικά καθεστώτα, βρίσκουμε στοιχεία του κόσμου που προέβλεψε ο Όργουελ, όπως η μαζική παρακολούθηση, η κρατική λογοκρισία και η χειραγώγηση της πληροφορίας.

Στον ελεύθερο κόσμο πάλι, το μέλλον που περιέγραψε ο Χάξλεϋ, με τον ρόλο της τεχνολογίας και την επιδίωξη της επιφανειακής ευτυχίας δεν φαίνεται και τόσο μακρινό…