Λουκιανός: ο φιλόσοφος που σατίρισε τη φιλοσοφία

Η ζωή του Λουκιανού

Τα Σαμόσατα, πόλη που βρισκόταν στις όχθες του Ευφράτη, ήταν πρωτεύουσα της Κομμαγηνής (σημερινή Τουρκία), η οποία την περίοδο της γέννησης του συγγραφέα άνηκε στην ρωμαϊκή περιφέρεια της Συρίας. Παρά το γεγονός ότι η μητρική γλώσσα του Λουκιανού μάλλον ήταν η συριακή, έγραφε στην ελληνική και αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους αττικιστές συγγραφείς της Δεύτερης σοφιστικής.

Όπως ο ίδιος μας πληροφορεί στο αυτοβιογραφικό του έργο «Περί του ενυπνίου», ασχολήθηκε με τη γλυπτική σε μικρή ηλικία, την οποία όμως γρήγορα εγκατέλειψε. Τότε στράφηκε προς τα ελληνικά και τη ρητορική, παρακολουθώντας μαθήματα σε σχολές της Ιωνίας. Αργότερα, σπούδασε στη Σμύρνη σοφιστική, της οποίας όμως η ρηχότητα τον απογοήτευσε. Καταπιάστηκε τότε με την φιλοσοφία.

Το 165 μ.Χ. εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ανέπτυξε και τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του. Γύρω στο 171 μ.Χ. έφυγε για την Αίγυπτο με σκοπό να αναλάβει μία θέση στον δικαστικό κλάδο της αυτοκρατορικής διοίκησης. Η θητεία του εκεί ήταν τελικά σύντομη καθώς ο έπαρχος που τον είχε καλέσει στην θέση αυτή ενεπλάκει στην αποτυχημένη επανάσταση του Γάιου Αβίδιου Κάσσιου (G. Avidius Cassius).

Είναι δύσκολο να καθορίσουμε με ακρίβεια την χρονολογία θανάτου του. Η τελευταία ένδειξη που διαθέτουμε είναι πως ζούσε ακόμη το 180 μ.Χ., χρονολογία θανάτου του Μάρκου Αυρήλιου, γεγονός που αναφέρεται στο έργο του Λουκιανού «Αλέξανδρος ή Ψευδόμαντις».

Η εποχή του εκλεκτικισμού

Η εποχή του Λουκιανού χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο του εκλεκτικισμού, δηλαδή της τάσης συνδυασμού των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών. Λόγω της παιδείας του και των πολλών του ταξιδιών, ο Λουκιανός ήρθε σε επαφή με όλες σχεδόν τις τότε γνωστές φιλοσοφίες. Αυτές όμως που τον προσέλκυσαν περισσότερο ήταν οι διδασκαλίες των Επικούρειων και των Κυνικών.

Ο τρόπος ζωής τους τον ενθουσίαζε, κάτι που φαίνεται μέσα από τους χαρακτήρες πολλών διαλόγων του. Ταυτόχρονα, ο Λουκιανός αντιπαθούσε τους Στωικούς, πιθανόν για τον δογματισμό τους και την τάση τους να εμπλέκονται στην πολιτική.

Το έργο του Λουκιανού

Τα έργα που αποδίδονται στον Λουκιανό είναι 82, αριθμός αρκετά μεγαλύτερος από αυτόν των έργων των υπόλοιπων κλασικών συγγραφέων. Αυτό προδίδει και την δημοφιλία του ήδη από την αρχαιότητα. Πάντως, μερικά από αυτά θεωρούνται νόθα ή ψευδεπίγραφα.

Τα έργα του κατατάσσονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με το είδος τους, όπως μελέτες, επιδεικτικοί λόγοι, διάλογοι, επιστολές, μυθιστορήματα και επιγράμματα.

Ο Λουκιανός εφηύρε το είδος των κωμικών διαλόγων, μια παρωδία των σωκρατικών διαλόγων. Αγαπούσε να σατιρίζει τη δεισιδαιμονία, την πίστη στο υπερφυσικό, τον δογματισμό και τα πομπώδη λόγια.

Κάποια από τα διασημότερα του έργα είναι οι Νεκρικοί Διάλογοι, τα Αληθή Διηγήματα ή Αληθής Ιστορία, οι Διάλογοι Θεών, ο Ικαρομένιππος, οι Εταιρικοί Διάλογοι, κ.ά.

Λουκιανός, Νεκρικοί Διάλογοι

Οι Νεκρικοί Διάλογοι γράφτηκαν περί το 160 μ.Χ. και αποτελούν μία συλλογή τριάντα διαλόγων που λαμβάνουν χώρα στον Κάτω Κόσμο. Πρωταγωνιστές είναι οι κυνικοί φιλόσοφοι Διογένης και Μένιππος.

Οι κωμικοί αυτοί διάλογοι συχνά προκαλούν το γέλιο, αλλά δεν τους λείπει και ένα αίσθημα ματαιότητας για όσα έχουν να κάνουν με τον ανθρώπινο βίο. Όπως και σε κάθε σατιρικό έργο, ο Λουκιανός δεν μπορεί να ξεφύγει από την πικρία που χαρακτηρίζει το είδος αυτό. Ο πλούτος, η φτώχεια, η υποκρισία των φιλοσόφων και των μαντείων είναι μερικά από τα θέματα που επανέρχονται συχνά στις συζητήσεις γνωστών προσωπικοτήτων της αρχαιότητας, που συνομιλούν μεταξύ τους και με αξιωματούχους του Άδη.

Οι Νεκρικοί διάλογοι του Λουκιανού αποτέλεσαν πρότυπο για τους Γάλλους Φρανσουά Φενελόν, Μπερνάρ Λε Μποβιέ ντε Φοντενέλ κ.ά., οι οποίοι καλλιέργησαν το λογοτεχνικό αυτό είδος με τους «Dialogues des morts» τους.

 

Λουκιανός, Αληθής Ιστορία

Τα Αληθή Διηγήματα ή Αληθής Ιστορία είναι μυθιστόρημα του Λουκιανού, γραμμένο τον 2ο αιώνα μ.Χ. Είναι ίσως το διασημότερο έργο του συγγραφέα και θεωρείται το πρώτο έργο επιστημονικής φαντασίας.

Στην πραγματικότητα, αποτελεί σάτιρα των φανταστικών ιστοριών που προγενέστεροι συγγραφείς ανέφεραν ως αληθινά. Περιέχει αρκετά στοιχεία που αργότερα έγιναν κατεξοχήν στοιχεία των έργων επιστημονικής φαντασίας, όπως ταξίδια στο διάστημα, εξωγήινους και διαπλανητικούς πολέμους. Επίσης, αναφέρονται συναντήσεις με μεγάλα ονόματα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και μυθολογίας, όπως ο Όμηρος, ο Πυθαγόρας και ο Οδυσσέας.

Είναι δύσκολο να εντάξουμε τα Αληθή Διηγήματα σε ένα λογοτεχνικό είδος. Ανήκουν εξίσου στην σάτιρα, την παρωδία και την επιστημονική φαντασία. Ο Λουκιανός επικρίνει τους μεγάλους συγγραφείς, όπως τον Όμηρο και τον Ησίοδο, για όλα τα ψέματα που παρουσίασαν σαν αληθινά στα έργα τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα είδος πρώιμης λογοτεχνικής κριτικής. Ο ίδιος ο τίτλος “Αληθής Ιστορία” άλλωστε είναι ειρωνικός.

Χαρακτηριστικά του έργου του Λουκιανού

Στην Αθήνα, την “πρωτεύουσα του πνεύματος” της εποχής, ο Λουκιανός καλλιέργησε τον ιδιαίτερο τρόπο γραφής του. Μορφικά χρησιμοποίησε κυρίως τον διάλογο, χωρίς πομπώδεις εκφράσεις και περίτεχνα σχήματα λόγου. Τα έργα του έχουν γλώσσα απλή, από την οποία δεν λείπει όμως η πικρία και ο σαρκασμός, ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του.

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το πόσο καλά ο Λουκιανός χειριζόταν την ελληνική γλώσσα, αν και δεν ήταν η μητρική του. Εκφράζεται με ακρίβεια και το ύφος του είναι ιδιαίτερα παραστατικό, ειδικά στις περιγραφές του. Δεν αρκείται όμως μόνο στην μίμηση των συγχρόνων του και των παλαιότερων συγγραφέων, αλλά αναπτύσσει έναν εξ ολοκλήρου δικό του είδος λόγου.

Μία από τις καινοτομίες του ήταν η ανάμειξη πεζού και ποιητικού λόγου, η χρήση δηλαδή ποιητικών αποσπασμάτων στους διαλόγους του, που προσδίδουν ζωντάνια στα κείμενα του.

Στα έργα του Λουκιανού εντοπίζεται μία τάση προς απομυθοποίηση, που έχει πιθανότατα τις ρίζες της στην Επικούρεια φιλοσοφία. Ειρωνεύεται μεγάλα ονόματα της λογοτεχνικής παράδοσης, όπως ο Ηρόδοτος και ο Όμηρος, και σατιρίζει τις υπερβολές της μυθολογίας.

Ο Λουκιανός συχνά στρέφει τα βέλη του σε φιλοσόφους και ρήτορες, καυτηριάζοντας τις πρακτικές τους, όπως τη χρήση εξεζητημένων εκφράσεων και την άμετρη χρήση της αττικής διαλέκτου (υπεραττικισμός). Για αυτά του τα έργα, πιθανόν να εμπνέεται από την προσωπική του εμπειρία με την ρητορική τέχνη κατά την νεότητά του.

Τέλος, ο Λουκιανός απεχθανόταν την αστρολογία, τις μυστικιστικές τάσεις της εποχής του, τη δεισιδαιμονία και την μωρία του απλού λαού. Αντιμετώπιζε την παραδοσιακή θρησκεία με ορθολογικό πνεύμα και πρότασσε το ελληνικό ιδεώδες, το μέτρον, ως στάση ζωής.

Γιατί είναι σημαντικό να διαβάσεις Λουκιανό;

Ο Λουκιανός υπήρξε ένας πολύ σημαντικός ελληνόφωνος συγγραφέας της ρωμαϊκής εποχής. Μέσα από το έργο του μας παραδίδεται πλήθος πληροφοριών για την αρχαιότητα και την πραγματικότητα αυτής της εποχής, που πιθανόν να μην είχαμε στα χέρια μας σε άλλη περίπτωση.

Ακόμα, οι καινοτομίες του επηρέασαν καθοριστικά τους μετέπειτα συγγραφείς και αποτέλεσαν σημείο τομής για λογοτεχνικά είδη πολύ διάσημα στις μέρες μας, όπως η επιστημονική φαντασία.