Μάρκος Αυρήλιος, ο φιλόσοφος αυτοκράτορας

Κείμενο – Επιμέλεια: Αγγελική Φουντά

Ο Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 161 έως το 180 μ.Χ., και ήταν ο τελευταίος από τους “Πέντε Καλούς Αυτοκράτορες”, όπως τους χαρακτήρισε αργότερα ο Νικολό Μακιαβέλι. Θεωρείται, επίσης, ένας από τους σημαντικότερους στωικούς φιλοσόφους όλων των εποχών.

Το έργο του «Τα Εις Εαυτόν», γραμμένο στα ελληνικά, αποτελεί εξαίρετο δείγμα στωικής φιλοσοφίας και εγχειρίδιο διακυβέρνησης για κάθε ηγεμόνα, με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του κοινού καλού. Ανήκει διεθνώς στους πιο προβεβλημένους και δημοφιλείς τίτλους της στωικής φιλοσοφίας, ωστόσο δεν γράφτηκε για να διαβαστεί από άλλους!

Πράγματι, ο Μάρκος Αυρήλιος δεν δίδαξε ποτέ τη στωική φιλοσοφία, όπως έκανε, για παράδειγμα, ο Επίκτητος. Το ενδιαφέρον του για τον στωικισμό ήταν πρακτικό – επιδίωκε να εφαρμόζει τις αρχές της στωικής φιλοσοφίας στην καθημερινή του ζωή και πρακτική. Το έργο του δεν προοριζόταν για έκδοση, δεν ήταν διδακτικό εγχειρίδιο, δεν το θεωρούσε «φιλοσοφικό έργο». Ήταν τα προσωπικά του ημερολόγια, μέσω των οποίων προέτρεπε τον ίδιο του τον εαυτό να μένει πιστός στο ηθικό πλαίσιο του στωικισμού.

Μάρκος Αυρήλιος: «Τα Εις Εαυτόν»

Τα «Εις Εαυτόν» αποτελούν μία σειρά προσωπικών σημειώσεων του Μάρκου Αυρήλιου από το 161 έως το 180 μ.Χ., γράφτηκαν δηλαδή κατά την περίοδο της βασιλείας του. Είναι το μοναδικό γραπτό έργο που άφησε πίσω του ο αυτοκράτορας.

Καθώς πρόκειται για τα προσωπικά του ημερολόγια, ο Αυρήλιος δεν τους έδωσε τίτλο. Στην ελληνική, το έργο είναι συνήθως γνωστό ως «Τα Εις Εαυτόν», αλλά στην αγγλοσαξωνική προτιμάται ο τίτλος «Meditations», που σημαίνει «Διαλογισμοί» ή «Στοχασμοί».

Γραμμένα σε απλή γλώσσα, χωρίς πομπώδεις εκφράσεις και εξωραϊσμούς, τα κείμενα έχουν αφήσει βαθύ στίγμα στην παγκόσμια ιστορία της φιλοσοφίας.

Ο Αυρήλιος έγραψε τα 12 αυτά τεύχη στα ελληνικά και πιο συγκεκριμένα στην ελληνιστική κοινή.  Μεγάλο μέρος του έργου πιθανόν να γράφτηκε στο Σίρμιο, πόλη της σημερινής Σερβίας, όπου πέρασε πολύ χρόνο από το 170 έως το 180, σχεδιάζοντας στρατιωτικές εκστρατείες.

Τα 12 βιβλία των «Εις Εαυτόν» δεν ακολουθούν κάποια χρονολογική σειρά, αν και αφορούν σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του Μάρκου Αυρηλίου. Το έργο αποτελείται από αποσπάσματα που ποικίλλουν σε μέγεθος.

Πώς να είσαι «καλός άνθρωπος»

Το κύριο θέμα που απασχολούσε τον Μάρκο Αυρήλιο ήταν ο τρόπος με τον οποίο κρίνουμε τον εαυτό μας και τους άλλους. Τον απασχολούσε ιδιαίτερα το πως μπορεί κανείς να διατηρήσει τις ηθικές του αξίες παραμένοντας ‘’ένας καλός άνθρωπος’’.

Συχνά αναφέρεται στην αποφυγή της τέρψης, η οποία κατά τις στωικές ιδέες φυλακίζει τον άνθρωπο στις απολαύσεις του υλικού κόσμου. Ο ορθολογισμός και η καθαρότητα του νου είναι τα όπλα που βοηθούν κάποιον να ζήσει έλλογα, δηλαδή με γνώμονα τη λογική, που είναι το κλειδί για να ξεπεράσει κάποιος τις λανθασμένες του αντιλήψεις περί κακού και καλού.

Διαβάζοντας κανείς το έργο, διαπιστώνει το διδακτικό, αυστηρός ύφος του κειμένου. Ο αναγνώστης όμως θα πρέπει να υπενθυμίζει στον εαυτό του πως ο Μάρκος Αυρήλιος δεν έγραφε για να διδάξει κανέναν – η αυστηρότητα του λόγου του απευθυνόταν στον ίδιο τον εαυτό του.

Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πως κάποια γραπτά που δεν προορίζονταν ποτέ να εκδοθούν και γράφτηκαν για προσωπική χρήση, κρύβουν τόση σοφία και αποκτούν διαχρονική αξία.

Η ζωή του Μάρκου Αυρήλιου

Ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος (Marcus Aurelius Antoninus Augustus), γεννήθηκε στις 26 Απριλίου του 121 μ.Χ.

Η καταγωγή του ήταν κάθε άλλο παρά ταπεινή. Ο πατέρας του, Μάρκος Άννιος Βήρος, ήταν πραίτωρ, ενώ η μητέρα του Δομιτία Καλβίλα, προερχόταν από πλούσια οικογένεια. Επίσης, κοντινές συγγενείς του, όπως η γιαγιά του Ρουπίλια Φαυστίνα, και η αδελφή της Βιβία Σαβίνα, αλλά και η θεία του Φαυστίνα η Πρεσβύτερη, συνδέθηκαν με σημαντικούς Ρωμαίους αυτοκράτορες, τον Αδριανό, τον Τραϊανό και τον Αντωνίνο Πίο, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας.

Ο Μάρκος Αυρήλιος τράβηξε την προσοχή του αυτοκράτορα Αδριανού από μικρή κιόλας ηλικία. Ήταν μόλις έξι ετών όταν ο Αδριανός τον έκανε ιππέα. Μάλιστα, αποκαλούσε τον Αυρήλιο τον “πιο αληθινό” (verissimus).

Ο Αδριανός επέβαλε στον διάδοχο του Αντωνίνο Πίο να υιοθετήσει τον Μάρκο Αυρήλιο και τον Λεύκιο Βέρο, κάνοντάς τους έτσι διαδόχους μετά από αυτόν. Αυτό συνέβη το 138, όταν ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν μόλις 17 ετών.

Η εκπαίδευση και η κλίση προς τη φιλοσοφία

Ο Μάρκος Αυρήλιος απέκτησε μόρφωση που άρμοζε στην καταγωγή του. Στα μαθήματα που διδάχθηκε περιλαμβάνονταν η λογοτεχνία, το δράμα, η γεωμετρία, η ρητορική, η ελληνική και η λατινική γλώσσα. Καταπιάστηκε, επίσης, με την πυγμαχία στην οποία αποδείχθηκε ιδιαίτερα ικανός.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας από τους δασκάλους του υπήρξε ο Ηρώδης ο Αττικός.

Ο Αυρήλιος φαίνεται ότι ήδη από τότε έδειχνε ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία, καθώς έγινε υποστηρικτής των «Διατριβών» του Επίκτητου, ενός από τους σημαντικότερους ηθικούς φιλοσόφους της Στωικής σχολής. Στα ημερολόγιά του εξάλλου, οι αναφορές στον Επίκτητο είναι συχνές

Έγγαμος βίος

Το 145 νυμφεύτηκε την Άννα Γαλερία Φαυστίνα, κόρη του Αντωνίνου Πίου. Την ίδια περίοδο άρχισε να μετέχει περισσότερο και στα κοινά, αποκτώντας το αξίωμα του υπάτου το 140, το 145 και το 161 μ.Χ.

Ο γάμος του διήρκησε τριάντα χρόνια και απέκτησε 14 παιδιά. Δυστυχώς, μόνο τέσσερις κόρες και ένας γιος έζησαν μετά τον θάνατό του.

(Μάλιστα, ο γιος αυτός ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος Κόμμοδος Αντωνίνος Αύγουστος, γνωστός πιο απλά ως Κόμμοδος, ο οποίος έγινε κι ο ίδιος αυτοκράτορας, δολοφονήθηκε το 192 και ανακηρύχθηκε δημόσιος εχθρός από τη Σύγκλητο, που ψήφισε και την καταδίκη της μνήμης του  ή damnatio memoriae).

Η διαδοχή του Μάρκου Αυρήλιου στην αυτοκρατορία

Ο Μάρκος Αυρήλιος ανέβηκε στον θρόνο ως συναυτοκράτορας με τον Λεύκιο Βέρο το 161 μ.Χ., όταν απεβίωσε ο Αντωνίνος. Αν και θεωρητικά οι δύο άνδρες ήταν ισάξιοι, φαίνεται πως στην πράξη ο Αυρήλιος ήταν περισσότερο δημοφιλής. Ωστόσο σεβάστηκε την επιθυμία του θετού του πατέρα και βασίλεψαν μαζί ως τον θάνατο του Λεύκιου το 169.

Εξάλλου, αυτή η συγκυρία αποδείχθηκε αρκετά ωφέλιμη, καθώς μαζί μπόρεσαν να υπερασπιστούν ταυτόχρονα τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Βορρά και Μέση Ανατολή. Η θέση του αρχιστράτηγου ήταν καίριας σημασίας και συνοδευόταν από μεγάλη εξουσία. Ο Μάρκος Αυρήλιος, δε θα μπορούσε να εμπιστευτεί οποιονδήποτε να αναλάβει αυτό το αξίωμα. Ο Λεύκιος Βέρος ήταν ήδη συναυτοκράτορας, άρα δεν υπήρχε κίνδυνος πραξικοπήματος, κάτι που είχε συμβεί στο παρελθόν με γνωστούς στρατιωτικούς, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Βεσπασιανός.

Αυτοκρατορία και νομικά

Με την ανάληψη του θρόνου ο Μάρκος Αυρήλιος προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις στους νόμους της Αυτοκρατορίας. Φαίνεται ότι ήταν καλός γνώστης των νομικών θεμάτων και ιδιαίτερα ικανός σε αυτό το πεδίο. Οι επαγγελματίες νομικοί της εποχής τον αποκαλούσαν “τον πιο επιδέξιο αυτοκράτορα στα νομικά” και “τον πιο συνετό και ευσυνείδητα δίκαιο αυτοκράτορα”.

Με τις μεταρρυθμίσεις του ευνόησε κυρίως τις ασθενείς ομάδες του πληθυσμού, τους δούλους, τις χήρες και τους ανηλίκους. Η κατάσταση των χριστιανών, την περίοδο αυτή παρέμεινε η ίδια, δηλαδή ο νόμος επέβαλε την τιμωρία τους, αλλά στην πραγματικότητα σπάνια τιμωρούνταν.

Παρθικοί πόλεμοι και η πανδημία των Αντωνίνων

Η Παρθική Αυτοκρατορία υπήρξε ένας από τους μακροχρόνιους εχθρούς της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το 161, έχοντας ανακτήσει τις δυνάμεις της, εισέβαλε στη Συρία και την Αρμενία. Τον κίνδυνο αντιμετώπισε επιτυχώς ο Λεύκιος Βέρος, με εντολή του Μάρκου Αυρήλιου, νικώντας τον πόλεμο το 166.

Η επιστροφή του στρατού, όμως, συνοδεύτηκε από μια επιδημία που έφεραν μαζί τους από τη Μεσοποταμία, και επεκτάθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μεταξύ των ετών 165 και 180 μ.Χ. Πιστεύεται, ότι πιθανόν να επρόκειτο για την ασθένεια της ευλογιάς.

Η επιδημία αυτή, που πήρε τελικά διαστάσεις πανδημίας, πήρε το όνομα της από τη δυναστεία στην οποία ανήκαν οι δύο συναυτοκράτορες και έγινε γνωστή ως η επιδημία των Αντωνίνων. Αναφέρεται, επίσης, και ως η επιδημία του Γαληνού, καθώς εκείνος την περιέγραψε. Εξαιτίας της έχασαν τη ζωή τους τόσο ο Λεύκιος Βέρος, όσο τελικά και ο Μάρκος Αυρήλιος.

Είναι δύσκολο να αποφανθούμε με σιγουριά για το πραγματικό μέγεθος της καταστροφής. Υπολογίζεται ότι οι θάνατοι εξαιτίας της ανέρχονταν από 1,5 έως 25 εκατομμύρια. Οι περισσότερες έρευνες συγκλίνουν σε ένα ποσοστό περίπου 10% (7,5 εκατομμύρια άνθρωποι) του συνολικού πληθυσμού, ιδίως στις πόλεις και στον στρατό, όπου το ποσοστό αυτό μπορεί να ήταν και 15%.

Ο θάνατος και η κληρονομιά του Μάρκου Αυρηλίου

Ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε στις 17 Μαρτίου του 180 μ.Χ. στην σημερινή Βιέννη. Κατά την παράδοση, θεοποιήθηκε και οι στάχτες του μεταφέρθηκαν πίσω στη Ρώμη, βρίσκοντας τη θέση τους στο Μαυσωλείο του Αδριανού, μέχρι και την καταστροφή της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410.

Ο θάνατός του σηματοδοτεί το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana). Η απόφασή του να μην υιοθετήσει, αλλά να ορίσει ως διάδοχο τον γιο του Κόμμοδο, υπήρξε αντικείμενο έντονης κριτικής. Πιθανόν έπραξε έτσι με σκοπο να αποφύγει τους εμφύλιους πολέμους διαδοχής που θα ξεσπούσαν σε άλλη περίπτωση.

Αν και τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν κάθε άλλο παρά λαμπρά για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Μάρκος Αυρήλιος αναγνωρίζεται ακόμη ως ένας από τους καλύτερους ηγέτες που γνώρισε η Ρώμη.

Όπως αποκαλύπτει και το ίδιο του το έργο, ήταν ένας ώριμος άνθρωπος και χαρισματικός στρατηγός, που δρούσε πάντα με γνώμονα την εξυπηρέτηση του συνόλου.

Ο στωικός φιλόσοφος-αυτοκράτορας κυβέρνησε με σύνεση και με σεβασμό προς τους πολίτες και τη Σύγκλητο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που «Τα Εις Εαυτόν» συνεχίζουν να εμπνέουν ακόμα και σήμερα, φιλοσόφους, ηγέτες, συγγραφείς και εκατομμύρια αναγνώστες απ’ όλο τον κόσμο.

Διάβασε περισσότερα για τη Στωική φιλοσοφία εδώ.