Επιμέλεια κειμένου: Παρασκευή Κατσιπάνου
Ο Όμηρος, ο μέγιστος επικός ποιητής της ελληνικής αρχαιότητας, έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ. και θεωρείται ότι ήταν Ίωνας, συμπέρασμα που βασίζεται στην Ιωνική διάλεκτο που χρησιμοποιούσε ο σπουδαίος ποιητής. Ως ραψωδός, συνέχισε μια μακραίωνη παράδοση ηρωικών αφηγήσεων, χαρίζοντάς μας την Ιλιάδα, περίπου το 750 π.Χ., και την Οδύσσεια το 710 π.Χ.
Ο Όμηρος θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των αιώνων, με τον οποίο αρχίζει η έντεχνη ελληνική αλλά και η ευρωπαϊκή λογοτεχνία γενικότερα. Λίγα έργα συνδυάζουν με τόσο μοναδικό τρόπο την αγριότητα του πολέμου με το ανθρώπινο συναίσθημα, τους φόβους, τις ελπίδες και τα πάθη των πρωταγωνιστών του. Ο Όμηρος μας προσφέρει σκηνές με μεγάλη συγκινησιακή φόρτιση – όπως ο τελευταίος διάλογος ανάμεσα στον Έκτορα και την Ανδρομάχη, στη διάρκεια του οποίου ο Τρώας παίζει με τον γιο του, η συζήτηση του θυμωμένου Αχιλλέα με την μητέρα του Θέτιδα που προσπαθεί να τον παρηγορήσει, ή οι τελευταίες στιγμές του πιστού σκύλου του Οδυσσέα, καθώς αναγνωρίζει τον αφέντη του.
Γι’ αυτό και, παρόλο που διδασκόμαστε σε μικρή ηλικία τα ομηρικά έπη, η ανάγνωσή τους ξανά σε μεγαλύτερη ηλικία προσφέρει έντονη συγκίνηση στον αναγνώστη.
Η καταγωγή του Ομήρου
Υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με τον τόπο και τον χρόνο της γέννησης του Ομήρου. Μάλιστα πολλοί φιλόλογοι των νεότερων χρόνων αμφισβητούν ακόμη και την ίδια την ύπαρξή του. Ο Κράτης ο Μαλλώτης υπολογίζει ότι ο Όμηρος έζησε εξήντα χρόνια μετά τα Τρωικά, ενώ ο Ερατοσθένης τοποθετεί την ακμή του Ομήρου εκατό χρόνια μετά τα Τρωικά και είκοσι μετά την κάθοδο των Ηρακλειδών. Ο Θουκυδίδης, πάλι, θεωρεί πως ο Όμηρος έζησε «πολλώ ύστερον των Τρωικών».
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Όμηρος καταγόταν από την Ιωνία. Σύμφωνα όμως με τον θρύλο, αποτιμάται ότι την καταγωγή του διεκδικούσαν πόλεις από ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο, και συγκεκριμένα: η Πύλος, το Άργος, η Αθήνα, και οι επικρατέστερες Σμύρνη και Χίος.
Οι ετυμολογίες γύρω από το όνομα του Ομήρου
Το πραγματικό όνομα του Ομήρου ήταν Μιλησιγένης (ή Μιλησιγενής). Ο πατέρας του Ομήρου λέγεται πως έφερε το όνομα Μέλις, το οποίο ταυτίζεται με τον ποταμό Μέλητα κοντά στη Σμύρνη. Από αυτό το γεγονός ξεκίνησαν οι ισχυρισμοί της Σμύρνης να θεωρείται πατρίδα του ποιητή, περισσότερο από τις άλλες πόλεις.
Το όνομα «Όμηρος» με το οποίο είναι γνωστός ανά τον κόσμο ο ποιητής ετυμολογήθηκε από την αρχαιότητα με πολλούς τρόπους και κάθε ετυμολογία συνοδεύεται από κάποιον μύθο. Έτσι, ο Έφορος ο Κυμαίος υποστηρίζει πως η ονομασία «Όμηρος» προέρχεται από το αρχαίο Ελληνικό «μη ορών», ακολουθώντας τον σχετικό μύθο ότι ο ποιητής ήταν τυφλός. Μία ακόμα ετυμολογία υποστηρίζει ότι ο ποιητής ή ο πατέρας του είχε δοθεί ως όμηρος, θεωρία που αναφέρεται στον Ψευδοπλούταρχο.
Η ομηρική διάλεκτος
Η ομηρική ποίηση τοποθετείται συνήθως στα μεταμυκηναϊκά χρόνια, στην πρώτη χιλιετία π.Χ. χρονικά η ομηρική ποίηση, είχαν διαμορφωθεί τρεις μεγάλες διαλεκτικές ομάδες: η αιολική , η αττικο-ιωννική και η δυτική ελληνική, με μία τέταρτη μικρότερη, περιορισμένη στην κεντρική Πελοπόννησο και την Κύπρο, γνωστή ως Αρκαδοκυπριακή.
Όπως φαίνεται στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, η διάλεκτος που χρησιμοποιεί ο Όμηρος αποτελείται από ανάμεικτους, κυρίως ιωνικούς και αιολικούς, διαλεκτικούς τύπους. Είναι μια τεχνητή γλώσσα που δεν εκπροσωπεί καμία συγκεκριμένη διάλεκτο μιας συγκεκριμένης περιοχής ή μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, ενώ τα γλωσσικά πρότυπα στα κείμενα του αρχαίου επικού ποιητή κρατούν και παλαιότερα χαρακτηριστικά.
Αυτή η ανάμεικτη διάλεκτος, γνωστή ως Ομηρική διάλεκτος, αποτέλεσε λογοτεχνικό πρότυπο για τους επικούς και διδακτικούς ποιητές που ακολούθησαν, όπως ο Ησίοδος, και αργότερα για την λυρική ποίηση. Επηρεάστηκαν δηλαδή από τον Όμηρο διάφορες λογοτεχνικές γλώσσες και λογοτεχνικά είδη, ανεξαρτήτως της καταγωγής των ποιητών που τα εκπροσωπούν.
Τα Ομηρικά έπη και η διαχρονική αξία τους
Τα ομηρικά έπη είναι τα παλαιότερα κείμενα της αρχαίας ελληνικής που κατάφεραν να σωθούν ως σήμερα. Από τα αρχαία κιόλας χρόνια αναγνωριζόταν η εκπαιδευτική αξία τους και χρησιμοποιούνταν για την εκπαίδευση των νέων της αρχαίας εποχής, καθώς το έργο του Ομήρου είναι γεμάτο διδάγματα για τη ζωή, την κοινωνία και την προσωπική ηθική. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Πλάτων υποστήριζε πως ο Όμηρος εκπαίδευε την Ελλάδα, ενώ ο Αριστοτέλης δίδαξε την Ιλιάδα στον πιο επιφανή μαθητή του, τον Αλέξανδρο τον Μέγα, ο οποίος λέγεται πως κρατούσε την Ιλιάδα στο προσκέφαλό του σε όλες τις εκστρατείες του.
Σήμερα ακόμη τα ομηρικά έπη διδάσκονται στα σχολεία όλου του κόσμου και έχουν μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες.
Τα Ομηρικά έπη είχαν κι εξακολουθούν ακόμη σήμερα να έχουν μακρά και συνεχή επίδραση στον δυτικό πολιτισμό, επηρεάζοντας τη λογοτεχνία, την τέχνη, τη μουσική και τον κινηματογράφο. Τα ομηρικά έπη «μιλούν» μια διαχρονική γλώσσα όταν αναφέρονται στον ρόλο της μοίρας στη ζωή, στη σκληρότητα της ζωής, στην ανθρωπότητα και τις αδυναμίες της, στα δεινά που αυτές επιφέρουν, αλλά και στην αγάπη, στο γήρας και στον θάνατο.
Το ομηρικό ζήτημα
Τα ομηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, ανήκουν στα πρώτα κείμενα της ιστορικής περιόδου της αρχαίας Ελλάδας. Ωστόσο, η σχέση μεταξύ των δύο ομηρικών επών με την ιστορική περίοδο στην οποία αναφέρονται και την ιστορική περίοδο της δημιουργίας τους είναι σύνθετη και παράλληλα πολύ ενδιαφέρουσα.
Ακριβώς επειδή τελικά οι πληροφορίες που έχουμε για τον Όμηρο είναι λίγες και συγκεχυμένες, στην ιστορία της κλασικής φιλολογίας διατυπώθηκαν πολλά ερωτήματα που όλα μαζί συγκροτούν το Ομηρικό Ζήτημα.
Το Ομηρικό ζήτημα περιλαμβάνει δηλαδή όλα τα φιλολογικά προβλήματα που έχουν τεθεί ως προς τον συγγραφέα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, όπως:
- Από ποιον, πού, πότε και κάτω από ποιες συνθήκες δημιουργήθηκαν τα δύο αυτά έπη;
- Ποιος είναι ο Όμηρος; Υπήρξε πραγματικά;
- Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν τον ίδιο συγγραφέα;
- Πόσο αντιπροσωπευτικά της ιστορικής αλήθειας είναι τα γεγονότα και οι παραδόσεις που αναφέρονται στα ομηρικά ποιήματα; Έγινε ποτέ ο Τρωικός πόλεμος;
- Πόσο παλιά είναι τα παλαιότερα στοιχεία που συναντώνται στα Ομηρικά έπη;
Τα ερωτήματα αυτά πηγάζουν από διάφορα αντικρουόμενα στοιχεία και χαρακτηριστικά των δύο επών. Για παράδειγμα, η ροή της αφήγησης έχει έντονα στοιχεία προφορικής παράδοσης και λιγότερα χαρακτηριστικά γραπτής ποίησης, κάτι που τοποθετεί τα κείμενα στις απαρχές της λογοτεχνικής παραγωγής. Ωστόσο, μέσα στα κείμενα, όπως κατεγράφησαν την εποχή του Πεισίστρατου, υπάρχουν χρονικά παράδοξα και αναφορές σε παραδόσεις και πρακτικές μεταγενέστερων ετών από την περίοδο που περιγράφεται στα δύο σπουδαία έπη, κάτι που τοποθετεί τα κείμενα σε μεταγενέστερη περίοδο.
Ακόμη και σήμερα, οι φιλόλογοι, οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι δεν έχουν λύσει το ομηρικό ζήτημα. Γενικά, θεωρείται πως κάθε ποίημα παρουσιάζει ομοιογένεια στη δομή και την γραφή του, όμως καθώς τα δύο έπη έχουν διαφορές στον τρόπο γραφής τους, θεωρείται πως γράφτηκαν με αρκετή χρονική διαφορά μεταξύ τους. Η γλωσσική ανάλυση υπαινίσσεται πως η Ιλιάδα γράφτηκε πριν από την Οδύσσεια. Η παραδοχή αυτή οδηγεί κάποιους μελετητές να θεωρούν πως τα δύο έπη είναι έργο δύο διαφορετικών ποιητών.
Κρίνοντας πάντως από τα ταφικά έθιμα και τις τακτικές μάχης που αναφέρονται στα δύο έπη, πλέον η δημιουργία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας τοποθετείται συνήθως περί το 800-750 π.Χ.
Όποιες απαντήσεις κι αν δοθούν στο μέλλον για το Ομηρικό ζήτημα, δεν επηρεάζουν το γεγονός πως τα Ομηρικά έπη είναι δύο έργα απαράμιλλης ομορφιάς και λογοτεχνικής αξίας, που αποτελούν σήμερα όχι απλά ελληνική αλλά πανανθρώπινη κληρονομιά.
Ιλιάδα: μια ιστορία μήνιδος, θεών και ηρώων
Η Ιλιάδα (Ιλιάς) παρ’ ότι συνδέεται άμεσα με τον Αχιλλέα και την ιστορία του, δεν ονομάζεται Αχιλληίς αλλά έλκει τον τίτλο της από την πόλη Ίλιον (Τροία), γύρω από την οποία εξελίσσεται ο Τρωικός Πόλεμος.
Η Ιλιάδα αποτελείται από 15.693 στίχους γραμμένους σε δακτυλικό εξάμετρο σε έντεχνη ποιητική γλώσσα και η δημιουργία της τοποθετείται περί τον 8ο αιώνα π.Χ. Διακρίνεται σε 24 ραψωδίες που αναλογούν η καθεμία σε ένα κεφαλαίο γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου (Α-Ω). Το σύστημα αυτό υπήρχε ήδη από την εποχή του Ηρόδοτου.
Το έπος αναφέρεται σ’ ένα δοξασμένο παρελθόν γεμάτο ηρωικές πράξεις, στα τέλη της μυκηναϊκής περιόδου.
Πλοκή της Ιλιάδας
Το κύριο θέμα, όπως αντιλαμβανόμαστε από τους πρώτους στίχους, είναι η
οργή (μήνις) του Αχιλλέα. Το έργο ξεκινάει καθώς ο Αχιλλέας και ο Αγαμέμνων φιλονικούν για χάρη της Βρισηίδας. Αδικημένος, ο Αχιλλέας αποσύρει τον στρατό του από τη μάχη με αποτέλεσμα οι Τρώες να παίρνουν θάρρος και να προξενούν μεγάλη συμφορά στους Έλληνες, τους οποίους νικούν. Ο Αχιλλέας ωστόσο αρνείται να επιστρέψει στη μάχη και να βοηθήσει τους Αχαιούς και ετοιμάζεται να αποχωρήσει από την Τροία.
Όταν όμως ο αγαπημένος του φίλος Πάτροκλος σκοτώνεται στη μάχη, η ανάγκη του να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του τον οδηγεί ξανά στο πεδίο της μάχης. Αναγκάζει τους Τρώες να κλειστούν στα τείχη, αφού σκοτώνει τον σπουδαιότερο ήρωά τους, τον Έκτορα.
Παρότι τα γεγονότα της Ιλιάδας εκτυλίσσονται σε περίπου 51 ημέρες, ο Όμηρος ακολουθεί διάφορες αφηγηματικές τεχνικές που του επιτρέπουν να αφηγηθεί τα γεγονότα του πολέμου της Τροίας, που κράτησε 10 χρόνια.
Αξίζει να σημειωθεί, ως κύριο γνώρισμα της Ιλιάδας, πως θεοί και ήρωες πρωταγωνιστούν συχνά ισάξια, καθώς οι θεοί έχουν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο στη μάχη, ενώ χωρίζονται και οι ίδιοι σε δυο στρατόπεδα.
Οδύσσεια: μια ιστορία νόστου και περιπέτειας
Το κύριο θέμα της Οδύσσειας είναι η βαθιά επιθυμία του ήρωα Οδυσσέα να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του, την Ιθάκη.
Το έπος απαρτίζεται από 12.110 στίχους, η Οδύσσεια είναι δηλαδή μικρότερη κατά 3.500 στίχους από την Ιλιάδα και η πλοκή της εκτυλίσσεται σε 40 ημέρες. Διαρείται σε 24 ραψωδίες -όπως και η Ιλιάδα- και καθεμία αναλογεί σε ένα μικρό γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου (α-ω). Παρουσιάζει μεγάλη αφηγηματική ποικιλία καθώς άλλα τμήματά της μοιάζουν με απλές διηγήσεις, άλλα με βουκολικά δράματα και άλλα με οικογενειακές σκηνές και τραγωδίες.
Πλοκή της Οδύσσειας
Η δεκαετής περιπλάνηση του πολυμήχανου Οδυσσέα μετά τον Τρωικό Πόλεμο, η πιστή Πηνελόπη που τον περίμενε και ο γιος του, Τηλέμαχος, ο οποίος τον αναζητούσε, έχουν χαραχτεί βαθιά στην πολιτιστική μας συνείδηση.
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας κατά την επιστροφή του από την Τροία είναι βαρύτατα, εξαιτίας της θεϊκής παρέμβασης στο ταξίδι του. Πράγματι, όταν ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, επισύρει τον θυμό του πατέρα του Κύκλωπα, του Ποσειδώνα, ο οποίος κάνει ότι είναι δυνατό για να εμποδίσει τον Οδυσσέα να φτάσει στην Ιθάκη. Αντίθετα, ο πολυμήχανος ήρωας έχει στο πλευρό του την Αθηνά, η οποία τελικά επιτυγχάνει να σμίξει τον Οδυσσέα με την οικογένειά του.
Ιδιαίτερα σημαντικό θεωρείται ότι η Οδύσσεια ως σύνολο, χαρακτηρίζεται από την πλουσιότατη φαντασία του ποιητή. Αντανακλά το ανήσυχο πνεύμα των Ελλήνων και την τάση τους για εξερεύνηση του αγνώστου, παρά τους κινδύνους που συμβολίζονται με πλήθος μυθικών πλασμάτων με μαγικές ικανότητες. Η Οδύσσεια και τα ναυτικά ταξίδια της είναι ο προάγγελος των μεγάλων αποικιστικών κινήσεων των Ελλήνων του 7ου αιώνα π.Χ.
Επικός κύκλος ή κύκλια έπη
Η ονομασία δηλώνει τα έπη που, γραμμένα σχεδόν όλα ανάμεσα στο 800 και το 500 π.Χ., έχουν ως αντικείμενο της αφήγησής τους γεγονότα που συνδέονται με τον Τρωικό πόλεμο. Είναι «συμπληρωματικά» των ομηρικών επών, καθώς διηγούνται γεγονότα που είτε προηγούνται, είτε έπονται, ή αφορούν σε συγκεκριμένα επεισόδια του Τρωικού Πολέμου.
Τα έργα που εντάσσονται στον επικό κύκλο σώζονται δυστυχώς πολύ αποσπασματικά. Μάλιστα για ορισμένα από αυτά γνωρίζουμε μόνο τους τίτλους. Χάρη σε αυτά γνωρίζουμε την «πλήρη» ιστορία του Τρωικού Πολέμου. Πράγματι, η άλωση της Τροίας μέσω του Δούρειου Ίππου μας είναι γνωστή μέσω των έργων αυτών, καθώς δεν περιλαμβάνονται στην Ιλιάδα (όπως πιστεύουν πολλοί, λανθασμένα).
Ο επικός ή Τρωικός κύκλος αποτελεί τη λογοτεχνική έκφραση των Ηρωικών Χρόνων της αρχαίας εποχής, και κλείνει μαζί τους. Στον Επικό Κύκλο περιλαμβάνονται:
-
Κύπρια έπη: Εξιστορούν τα γεγονότα που προηγούνται της Ιλιάδας, σε έντεκα βιβλία. Ξεκινούν από την επιθυμία του Δία να προκαλέσει ένα μεγάλο πόλεμο για να περιορίσει τον υπερπληθυσμό της γης. Ακολουθούν η ιστορία του γάμου των γονέων του Αχιλλέα, η κρίση του Πάρη, η αρπαγή της ωραίας Ελένης, η συγκέντρωση των Ελλήνων στην Αυλίδα και τα πρώτα δέκα χρόνια της εκστρατείας.
-
Αιθιοπίς: Εξιστορεί τα τελευταία κατορθώματα του Αχιλλέα, μεταξύ των οποίων τη μονομαχία με την αμαζόνα Πενθεσίλεια, τον θάνατο και την ταφή του.
-
Μικρά Ιλιάς: Από τον θάνατο του Αχιλλέα ως την κατασκευή του Δούρειου Ίππου.
-
Ιλίου πέρσις: Η άλωση της Τροίας και οι θηριωδίες των Αχαιών, που οδήγησαν στην τιμωρία τους από τους θεούς.
-
Νόστοι: Η ιστορία της επιστροφής των Αχαιών στις πατρίδες τους.
-
Τηλεγόνεια: Τα τελευταία χρόνια του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη, ως τον θάνατό του από το χέρι του γιου του, Τηλέγονου.
Ομηρικοί ύμνοι
Η χειρόγραφη παράδοση έδωσε, μαζί με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, 34 ύμνους με το όνομα του μεγάλου επικού ποιητή. Ωστόσο η προέλευσή τους είναι δύσκολο να εξακριβωθεί.
Οι Ομηρικοί Ύμνοι είναι γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, μιμούνται το ύφος των ραψωδιών και πολύ συχνά έχουν αυτούσια δάνεια τυπικών ομηρικών εκφράσεων. Η πρώτη αναφορά σε αυτούς σε γραπτό κείμενο έγινε από τον Θουκυδίδη. Ποικίλουν σε μέγεθος, καθώς μερικοί είναι σύντομοι και ολοκληρώνονται σε τρεις με τέσσερεις στίχους, ενώ άλλοι έχουν έως και πεντακόσιους.
Οι ερευνητές σήμερα θεωρούν ότι πρόκειται για έργα μεταγενέστερα του Ομήρου, συντεθειμένα μάλλον τον 7ο ή τον 6ο αιώνα π.Χ. Κάποιοι από τους ύμνους μάλιστα θεωρούνται έργα της Ελληνιστικής Περιόδου.
Σε κάθε περίπτωση, οι Ομηρικοί Ύμνοι είναι ξεχωριστό δείγμα μιας πλούσιας γραμματολογικής παράδοσης και μαζί πηγή για τα ήθη μιας πολύ μακρινής εποχής. Ακολουθούν μια τυποποιημένη μορφή, δηλαδή αρχίζουν με επίκληση στον υμνούμενο θεό, αναφέρονται στη γενεαλογία και τις ιδιότητές του και καταλήγουν σε χαιρετισμό ή προσευχή, αναγγέλλοντας, πολλές φορές, μια άλλη συναφή ωδή που έχει σειρά να απαγγελθεί.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι ομηρικοί ύμνοι δεν είναι λατρευτικοί. Διατηρούν τον ηρωικό χαρακτήρα των επών, αντλώντας το θέμα τους από τις ιστορίες των θεών ή σε μερικές περιπτώσεις άλλων ηρώων.
Όμηρος και Ησίοδος
Αν ο Όμηρος είναι η αρχαιότερη πηγή μας για τη ζωή σπουδαίων μυθολογικών ηρώων, ο Ησίοδος είναι η αρχαιότερη και πληρέστερη πηγή μας για τους μύθους που αφορούν το αρχαίο πάνθεον. Με την Θεογονία, ο Ησίοδος αποτύπωσε την γένεση των θεών από την εποχή του Χάους ως την επικράτηση των θεών του Ολύμπου μέσα από την Τιτανομαχία. Με το ποίημα Έργα και Ημέραι, ο Ησίοδος μας χάρισε μια λεπτομερή εικόνα της αγροτικής ζωής της εποχής του.
Ήταν άραγε σύγχρονοι ο Όμηρος και ο Ησίοδος; Και αν ναι, είχαν συναντηθεί ποτέ;
Πρόκειται για ένα ερώτημα που ακόμη και σήμερα δεν έχει πειστική απάντηση. Ωστόσο υπάρχει ένα (ανώνυμο) αρχαίο έργο που εξιστορεί έναν θρυλούμενο αγώνα ποίησης μεταξύ τους.
Σύμφωνα με αυτό, ο Όμηρος και ο Ησίοδος συναντιούνται στη Χαλκίδα, στους επιτάφιους αγώνες για τον θάνατο του βασιλιά Αμφιδάμαντα, που περιλαμβάνουν κι έναν ποιητικό διαγωνισμό. Σε αυτόν, κάθε ποιητής καλείται να συμπληρώσει τους στίχους του άλλου. Ο Όμηρος προηγείται σε ολόκληρο τον αγώνα και το πλήθος θεωρεί πως θα είναι ο νικητής. Όμως τελικά, ο Πανήδης, αδελφός του νεκρού βασιλιά, αποδίδει το βραβείο στον Ησίοδο επειδή οι στίχοι του είναι στίχοι αγροτικής ζωής και ειρήνης, και όχι πολέμου και σφαγών.
Το πιθανότερο είναι πως δεν θα μάθουμε ποτέ αν έγινε πράγματι τέτοιος αγώνας ανάμεσα στους δύο κορυφαίους ποιητές. Το Περί Ομήρου και Ησιόδου και του γένους και αγώνος αυτών, πάντως, είναι μια ωδή στον Όμηρο: Μπορεί ο μεγάλος ποιητής να μην στέφεται νικητής του αγώνα, αλλά η ποίησή του περιγράφεται ως ανώτερη από αυτή του Ησιόδου, αποδεικνύοντας πως το μεγαλείο του Ομήρου αναγνωρίστηκε πολύ νωρίς.
Ο Τρωικός πόλεμος από τους τραγικούς ποιητές της κλασικής αρχαιότητας
Ο Τρωικός Κύκλος, είτε μιλάμε για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, είτε για τα υπόλοιπα κύκλια έπη, υπήρξε πηγή έμπνευσης για το αττικό δράμα της κλασικής Αθήνας. Τόσο οι τρεις μεγάλοι τραγικοί, όσο και λιγότερο γνωστοί δραματουργοί που το έργο τους δεν σώζεται, έγραψαν έργα σχετικά με τον Τρωικό πόλεμο.
Πέρα από τη θεματολογία, τα ομηρικά έργα επηρέασαν επίσης τη γλώσσα των μεγάλων τραγικών, ενώ σε κάποια έργα, όπως στις Φοίνισσες του Ευριπίδη, υπάρχουν σκηνές που θυμίζουν έντονα σκηνές από τις ομηρικές ραψωδίες.
Ο Αισχύλος και η ομηρική γλώσσα
Ίσως το πιο συγκλονιστικό δράμα με έμπνευση από τα κύκλια έπη είναι ο Αγαμέμνων του Αισχύλου. Ο Αισχύλος θεωρείται πως επηρεάστηκε από τον Όμηρο σε τέτοιο βαθμό που ο Αριστοφάνης τον έβαλε να ομολογεί, στους Βατράχους, πως από τον Όμηρο εμπνεύστηκε τους πιο ηρωικούς χαρακτήρες του.
Ο Αγαμέμνων, πρώτο μέρος μιας τριλογίας που συμπληρώνεται με τις Χοηφόρους και τις Ευμενίδες, είναι ακόμη και σήμερα ένα από τις πιο πολυπαιγμένες τραγωδίες. Εξιστορεί την επιστροφή του Αγαμέμνονα στο Άργος, μαζί με την Κασσάνδρα, που εξιστορεί τα πάθη των Ατρειδών και προβλέπει τον θάνατο του πολέμαρχου αλλά και της ίδιας, από το χέρι της Κλυταιμνύστρας, που δεν έχει ξεχάσει ότι ο Αγαμέμνων θυσίασε την κόρη τους, Ιφιγένεια, για να ξεκινήσει ο στόλος των Αχαιών.
Ευριπίδης: ο τραγωδός των Ατρειδών
Τα γεγονότα πριν και μετά τον Τρωικό πόλεμο υπήρξαν έμπνευση για μερικά από τα σημαντικότερα έργα του Ευριπίδη:
- Ιφιγένεια η εν Αυλίδι: Ο στόλος των Αχαιών καθηλωμένος στην Αυλίδα περιμένει ούριο άνεμο για να ξεκινήσει για την Τροία. Ο Αγαμέμνων καλεί από τις Μυκήνες την κόρη του Ιφιγένεια για να τη θυσιάσει, προφασιζόμενος πως θα την παντρέψει με τον Αχιλλέα. Η νεαρή κοπέλα προσφέρεται να θυσιαστεί για την πατρίδα της. Ο Ευριπίδης έγραψε επίσης την Ιφιγένεια εν Ταύροις, που εξιστορεί τη μοίρα της Ιφιγένειας όταν η Άρτεμη την σώζει από τη θυσία και την μεταφέρει στο ιερό της στην Ταυρίδα.
- Ρήσος: Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Τροία, στη διάρκεια του Τρωικού Πολέμου. Πρόκειται για δραματοποίηση της ραψωδίας Κ της Ιλιάδας.
- Τρωάδες: Το έργο παρακολουθεί την τύχη των γυναικών της Τροίας μετά την άλωση και την άγρια λεηλασία της πόλης από τους Αχαιούς. Αντίστοιχη θεματολογία έχει και η Εκάβη, η τραγωδία για την γηραιά βασίλισσα της Τροίας που εκδικείται για τον θάνατο των γιων της Πολυξένη και Πολύδωρου. Επίσης σχετική θεματολογία έχει η Ανδρομάχη, έργο που εξιστορεί τη ζωή της συζύγου του Έκτορα μετά την άλωση της Τροίας, όταν δίνεται ως λάφυρο στον γιο του Αχιλλέα, τον Νεοπτόλεμο.
- Ελένη: Σε αυτή την ιδιαίτερη τραγωδία, ο Ευριπίδης υποστηρίζει πως η Ελένη δεν βρέθηκε ποτέ στην Τροία, αλλά ο Πάρης οδήγησε στην Τροία ένα είδωλό της.
- Κύκλωψ: Το μόνο σωζόμενο σατυρικό δράμα του Ευριπίδη. Οι Σάτυροι, με επικεφαλή τον Σιληνό, υπηρετούν τον Κύκλωπα. Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Κύκλωπα, σώζοντας τους συντρόφους και τους Σατύρους.
Σοφοκλής, «ο τραγικός Όμηρος»
Ο Σοφοκλής χαρακτηρίζεται συχνά ως «ο τραγικός Όμηρος», κυρίως επειδή οι χαρακτήρες του είναι βαθιά ανθρώπινοι και έχουν την ίδια «ήρεμη δύναμη» με τους χαρακτήρες του Ομήρου, ακόμη κι όταν οι σκηνές είναι εξαιρετικά βίαιες. Η γλώσσα του Σοφοκλή επίσης υιοθετεί ομηρικά στοιχεία, αν και λιγότερο από τον Αισχύλο. Εμπνεύστηκε δύο εξαιρετικά συγκινητικά έργα από τα κύκλια έπη:
- Φιλοκτήτης: Ο άτυχος ήρωας, ο οποίος κατέχει τα όπλα του Ηρακλή, εγκαταλείπεται άρρωστος στη Λήμνο, πριν φτάσει στην Τροία. Τον δέκατο χρόνο του πολέμου όμως, οι Αχαιοί στέλνουν τον Οδυσσέα και τον Νεοπτόλεμο να ζητήσουν τα όπλα του για να κερδίσουν τον πόλεμο.
- Αίας: Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, ο Αίας και ο Οδυσσέας διεκδικούν τα όπλα του. Όταν τα όπλα του μεγάλου ήρωα δίνονται στον Οδυσσέα, ο Αίαντας, τυφλωμένος από οργή, αποφασίζει να εκδικηθεί τους Αχαιούς. Μετά από μια κρίση παραφροσύνης που προκαλεί η Αθηνά, ο Αίαντας δεν μπορεί να αντέξει το πλήγμα που έχει δεχτεί η αξιοπρέπειά του και αυτοκτονεί.
Οι μεθ’ Όμηρον λόγοι: «Η συνέχεια του Ομήρου» την μ.Χ. εποχή
Οι μεθ’ Όμηρον λόγοι είναι το μοναδικό έργο του επικού ποιητή Κόιντου Σμυρναίου και είναι ένα επικό ποίημα χωρισμένο σε 12 βιβλία. Αποτελεί μια προσπάθεια κάλυψης του κενού ανάμεσα στο τέλος της Ιλιάδας και στην αρχή της Οδύσσειας. Αφηγείται δηλαδή τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου, από την ταφή του Έκτορα μέχρι την επιστροφή των Αχαιών στην Ελλάδα, μιμούμενος το ομηρικό ύφος, χωρίς όμως πολύ μεγάλη επιτυχία, αφού ως έργο της ύστερης αρχαιότητας εμφανίζει επιδράσεις από τις τάσεις της εποχής.
Ο Κόιντος Σμυρναίος έζησε τον 3ο-4ο αιώνα μ.Χ., επομένως το κείμενό του δεν είναι σε καμία περίπτωση σύγχρονο με τα έπη του Ομηρικού Κύκλου. Ωστόσο, διέσωσε το περιεχόμενο των επών αυτών, που σήμερα σώζονται μόνο τμηματικά, και αυτή είναι η μεγαλύτερη αξία του. Πηγές του φαίνεται πως ήταν η Αιθιοπίς, η Μικρά Ιλιάς και η Ιλίου Πέρσις, αλλά και τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου. Γνωρίζουμε ωστόσο πως δεν τα ακολούθησε πιστά, αλλά πρόσθεσε δικά του μυθοπλαστικά στοιχεία και κατάφερε να δημιουργήσει ένα δικό του ποιητικό έργο. Αν και το έργο δεν έχει τη ζωντάνια των ομηρικών επών, επιτυγχάνει να προσελκύσει τον αναγνώστη, κυρίως με πρωτότυπες παρομοιώσεις.
Ο Κόιντος συνέδεσε τα διάφορα επεισόδια του Επικού κύκλου με την παρεμβολή στίχων που προοικονομούν τα επόμενα επεισόδια ή στίχων που αποτελούν αναπολήσεις των προηγούμενων επεισοδίων, και κυρίως με τη στενή σύνδεση και την ομοιότητα ανάμεσα στον Αχιλλέα και στον γιο του, Νεοπτόλεμο.
Τα Ομηρικά προβλήματα του Ηράκλειτου
Ο Ηράκλειτος (1ος αιώνας μ.Χ., και όχι ο φιλόσοφος Ηράκλειτος ο Εφέσιος) σε μια συλλογή αλληγοριών 79 κεφαλαίων, ακολούθησε τη σειρά των ραψωδιών των ομηρικών επών, αναζητώντας το αλληγορικό περιεχόμενό τους. Το έργο αυτό είναι γνωστό ως Ομηρικά Προβλήματα.
Ο Ηράκλειτος ερμήνευσε τα ομηρικά έπη ως αλληγορίες που φέρουν απαντήσεις σε θέματα φυσικής, ηθικής, αστρονομίας, ιστορίας κ.λπ. Αντίστοιχη προσπάθεια είχαν κάνει οι Πυθαγόρειοι και Νεοπλατωνιστές, οι οποίοι είχαν επιχειρήσει μια μυστικιστική ερμηνεία του ομηρικού έργου. Ωστόσο στο έργο του Ηράκλειτου δεν υπάρχει καμία αναφορά στην ερμηνεία των νεοπλατωνιστών, φαίνεται λοιπόν πως δεν γνώριζε το έργο τους, ίσως επειδή ήταν προγενέστερος αυτών.
Σκοπός του Ηράκλειτου ήταν να αναδείξει το αλάνθαστο του Ομήρου. Τον θεωρούσε εισηγητή όλων των βασικών φιλοσοφικών δογμάτων σε θέματα ηθικής, ιστορίας ακόμα και επιστήμης. Για παράδειγμα, ερμηνεύοντας τον μύθο για την κατασκευή της ασπίδας του Αχιλλέα, υποστήριξε ότι ο Όμηρος είχε συλλάβει το σύμπαν ως μεγάλη σφαίρα και τη γη ως μικρότερη σφαίρα, ευρισκόμενη στο κέντρο του κόσμου. Επίσης θεωρούσε πως ο Όμηρος γνώριζε τα σχετικά με την αρμονία των σφαιρών, όπως και την ακριβή ημερομηνία των εκλείψεων.
Φαίνεται λοιπόν πως ο Ηράκλειτος θεωρούσε τον Όμηρο κάτι παραπάνω από σπουδαίο ποιητή. Στο έργο του τον εκθείασε και αντέκρουσε τους επικριτές του, ιδίως τον Πλάτωνα και τον Επίκουρο.
