Πλάτων: Ο βίος και το έργο του σπουδαίου φιλοσόφου της αρχαιότητας

Η ζωή του Πλάτωνα

Ο Πλάτων γεννήθηκε το 427 π.Χ. στην Αθήνα ή, κατά τον Διογένη Λαέρτιο, στην Αίγινα, από αριστοκρατική οικογένεια της Αθήνας. Ο πατέρας του Αρίστων καταγόταν από τον βασιλιά Κόδρο, ενώ η μητέρα του Περικτιόνη ήταν αδελφή του Χαρμίδη και ανιψιά του Κριτία, δύο εκ των τριάκοντα τυράννων που ανέλαβαν την διακυβέρνηση της Αθήνας το 404, μετά τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου.

Το όνομα «Πλάτων» το απέκτησε επειδή είχε πλατύ μέτωπο και στέρνο – χωρίς αυτή τη σωματική κατατομή, ίσως να τον γνωρίζαμε ως Αριστοκλή, όπως ήταν το όνομα που του έδωσαν οι γονείς του.

Ο Πλάτων έλαβε σπουδαία παιδεία και ήρθε σε επαφή με το έργο των μεγάλων προσωκρατικών φιλοσόφων.

Αυτό όμως που σημάδεψε το μετέπειτα έργο του ήταν η μαθητεία του δίπλα στον Σωκράτη. Πράγματι, υπήρξε μαθητής του περίπου από το 407 ως την καταδίκη σε θάνατο του μεγάλου φιλόσοφου το 399 π.Χ.

Η θανάτωση του Σωκράτη φαίνεται πως υπήρξε αποφασιστική ώστε ο Πλάτων να απορρίψει την ενασχόληση με την πολιτική. Μάλιστα εγκατέλειψε για ένα διάστημα την Αθήνα για να ζήσει στα Μέγαρα μαζί με άλλους μαθητές του Σωκράτη, μεταξύ των οποίων ήταν ο Ευκλείδης.

Επί περίπου 10 χρόνια, ο Πλάτων ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων (πρόκειται για την πρώτη περίοδο των έργων του). Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο, στην Κυρήνη, στην Κάτω Ιταλία και στη Σικελία. Γνώρισε τους πυθαγόρειους στον Τάραντα, η επιρροή των οποίων είναι αισθητή στα μετέπειτα έργα του.

Στις Συρακούσες σχετίστηκε με μέλη της βασιλικής οικογένειας, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί για συνομωσία, να εκδιωχθεί από τη Σικελία και να οδηγηθεί στο σκλαβοπάζαρο της Αίγινας προς πώληση. Εκεί αγοράστηκε για 20 μνες και απελευθερώθηκε από τον Αννίκερι (κάποιοι αναφέρουν πως πρόκειται για τον φιλόσοφο Αννίκερι τον Κυρηναίο, ο οποίος όμως φαίνεται πως έζησε αργότερα. Είναι πιθανότερο να πρόκειται για κάποιον άλλον Αννίκερι, πιθανόν έναν γνωστό ηνίοχο της εποχής εκείνης).

Ο Πλάτων επέστρεψε στην Αθήνα γύρω στο 387 π.Χ. και ίδρυσε τη φιλοσοφική σχολή του, την περίφημη Ακαδημία Πλάτωνος. Για είκοσι περίπου χρόνια ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων (η λεγόμενη μέση περίοδος).

Το 367 π.Χ. ο νέος βασιλιάς των Συρακουσών, Διονύσιος Β’ ο νεότερος, προσκάλεσε τον Πλάτωνα ως σύμβουλό του. Ο Πλάτων θεώρησε πως θα του δινόταν η ευκαιρία να εφαρμόσει στην πράξη τα πολιτικά του ιδεώδη και αποδέχτηκε την πρόσκληση.

Σύντομα όμως συγκρούστηκε με άλλους συμβούλους του βασιλιά, καταλήγοντας αιχμάλωτος του Διονύσιου ως το 365 π.Χ. Ο Πλάτων εγκατέλειψε οριστικά τις Συρακούσες το 361 π.Χ., μετά από μια τρίτη, επίσης αποτυχημένη, παραμονή στη βασιλική Αυλή.

Κατά την επιστροφή του στην Αθήνα επικεντρώθηκε οριστικά στη διδασκαλία και στη συγγραφή φιλοσοφικών έργων (ύστερη περίοδος). Κατά την περίοδο αυτή, για είκοσι ολόκληρα χρόνια, μαθήτευσε πλάι του ο Αριστοτέλης, ο πιο γνωστός και σημαντικός μαθητής του.

Ο Πλάτων πέθανε το 347 π.Χ. σε ηλικία 81 ετών. Ως διευθυντής της Ακαδημίας τον διαδέχθηκε ο Σπεύσιππος.

Το σύνολο του έργου τουΠλάτωνα τον κατατάσσει μεταξύ των κορυφαίων παγκοσμίων προσωπικοτήτων όλων των εποχών με τη μεγαλύτερη επιρροή, μαζί με τον δάσκαλο του, Σωκράτη, και τον μαθητή του, Αριστοτέλη.

Το έργο του Πλάτωνα

Πρώιμη, ώριμη και όψιμη φάση των έργων του Πλάτωνα

Ο Πλάτων έγραψε πάνω από τριάντα διάλογους, εκ των οποίων 34 έχουν διασωθεί στην πληρότητά τους, κάτι αρκετά σπάνιο για τα έργα της εποχής του.

Αν και δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογική σειρά των έργων του, οι μελετητές κατατάσσουν συνήθως τους πλατωνικούς διαλόγους σε τρεις φάσεις, με βάση τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά και τις ιδέες που εκφράζουν.

Οι πρώιμοι σωκρατικοί διάλογοι αναφέρονται κυρίως στις τελευταίες μέρες του δασκάλου του, και ο στόχος τους είναι να δικαιώσουν τον Σωκράτη, δείχνοντας πόσο άδικη ήταν η καταδίκη του (Απολογία Σωκράτους, Κρίτων, Ευθύφρων). Ο Πρωταγόρας και ο Γοργίας τοποθετούνται συνήθως προς το τέλος της περιόδου, καθώς χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη φιλοσοφική πολυπλοκότητα. Επίσης, ο Χαρμίδης και ο Λύσης, αν και κατατάσσονται στην πρώιμη περίοδο, θεωρείται πως δεν ανήκουν στα πρώτα έργα της περιόδου αυτής. Τα έργα αυτής της περιόδου ασχολούνται με την έννοια της ηθικής, η οποία λέγεται πως βρισκόταν στο επίκεντρο της σωκρατικής διδασκαλίας.
Η περίοδος της ωριμότητας, που ξεκινά γύρω στο 387 π.Χ., όταν ο Πλάτων επιστρέφει από τη Σικελία και ιδρύει την Ακαδημία, είναι αυτή κατά την οποία βαθμιαία ο φιλόσοφος αποδεσμεύεται από την επιρροή του Σωκράτη και εκφράζει στους διάλογους τις δικές του φιλοσοφικές θέσεις. Στην περίοδο αυτή εντάσσονται τέσσερις σημαντικοί διάλογοι, όπου ο Πλάτων εκθέτει τη θεωρία των Ιδεών και τις ιδέες του περί αθανασίας της ψυχής: είναι ο Φαίδων, το Συμπόσιο, η Πολιτεία και ο Φαίδρος.
Τέλος, στην όψιμη φάση της πλατωνικής φιλοσοφίας εντάσσονται οι διάλογοι Θεαίτητος, Παρμενίδης, Σοφιστής, Πολιτικός, Τίμαιος, Φίληβος και οι Νόμοι.

Απολογία του Σωκράτη

Η Απολογία πιθανόν γράφτηκε το 397 π.Χ. ή 396 π.Χ. Δεν έχει τόσο τη μορφή διαλόγου, όσο μονολόγου, καθώς ο Σωκράτης υπερασπίζεται τον εαυτό του μπροστά στο δικαστήριο της Ηλιαίας. Ο ηλικιωμένος Σωκράτης (υπολογίζεται πως ήταν περίπου 71 ετών όταν δικάστηκε) κατηγορήθηκε πως δεν πίστευε στους θεούς στους οποίους πίστευε η πόλη του, αλλά σε καινά δαιμόνια ή νέες θεότητες. Κατηγορήθηκε επίσης πως διέφθειρε τους νέους της πόλης. Η ποινή που προτεινόταν από τους κατηγόρους του, και στο τέλος εφαρμόστηκε, ήταν ο θάνατος.

Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη: α) την απολογία του Σωκράτη απέναντι στις κατηγορίες που τον βαρύνουν, β) την πρότασή του για την καταλληλότερη ποινή, εφόσον βρέθηκε ένοχος, και γ) τον λόγο του προς τους δικαστές που τον αθώωσαν κι εκείνους που τον καταδίκασαν σε θάνατο, με τον οποίο αποχαιρετά τους δικαστές λέγοντας πως δεν γνωρίζει κανείς ποιος είναι πιο τυχερός, εκείνοι ή ο ίδιος, που θα βαδίσει προς τον θάνατο.

Ένα ερώτημα είναι κατά πόσο η Απολογία αποδίδει πιστά την απολογία του μεγάλου φιλοσόφου. Πιστεύεται γενικά πως δεν πρόκειται για «δημιούργημα» της φαντασίας του Πλάτωνα, καθώς ο ίδιος ήταν παρών στη δίκη, και παρόλο που ο Πλάτωνας δεν διεκδικεί ποτέ ρητά την ιστορική ακρίβεια των έργων του. Πάντως, η λεγόμενη σωκρατική ειρωνεία είναι εμφανής σε ολόκληρο το κείμενο.

Πλάτωνος Συμπόσιον

Συμπόσιον του Πλάτωνα από τις Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ

Το Συμπόσιον εκτιμάται πως γράφτηκε το 385 π.Χ., στην περίοδο της ωριμότητας του Πλάτωνα.

Ο διάλογος διαδραματίζεται στο πλαίσιο του συμποσίου που οργανώνει στο σπίτι του ο νεαρός ποιητής Ἀγάθωνας για να γιορτάσει το πρώτο βραβείο που απέσπασε στους δραματικούς αγώνες, τα Λήναια. Αν και η νίκη του Ἀγάθωνα συνέβη το 416 π.Χ., το έργο δεν αποτελεί μια «ζωντανή» παρουσίαση, αλλά την διήγηση όσων συνέβησαν τότε από τον Ἀπολλόδωρο, πολλά χρόνια αργότερα, σε κάποιον φίλο του.

Στο συμπόσιο παρευρίσκονται πολλοί επιφανείς Αθηναίοι, συμπεριλαμβανομένου του Σωκράτη. Οι συνδαιτυμόνες αποφασίζουν να αναζητήσουν τον ορισμό του έρωτα, και παίρνουν το λόγο ο ένας μετά τον άλλον προκειμένου να παρουσιάσουν την οπτική τους. Ξεκινά ο λόγιος φιλόσοφος Φαίδρος, και ακολουθούν ο Παυσανίας, ο ιατρός Ερυξίμαχος, ο Αριστοφάνης, ο Αγάθωνας και ο Σωκράτης, που διηγείται τις απόψεις της Διοτίμας. Το συμπόσιο λήγει όταν απρόσμενα εμφανίζεται ο Αλκιβιάδης, και, μεθυσμένος, αναφέρεται στη σχέση του με τον Σωκράτη και στο ηθικό κάλλος του τελευταίου.

Με το Συμπόσιο, ο Πλάτων εξερευνά την Ιδέα του Έρωτα, καθώς ορίζεται ο έρωτας ως πράξη αλλά και ο έρωτας ως ιδανικό που μπορεί να εμπνεύσει θάρρος και να σβήσει τον φόβο του ανθρώπου για τον θάνατο. Έτσι ο έρωτας δεν είναι μόνον σαρκικός αλλά και πνευματικός. Παράλληλα, αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν πως ο Πλάτων για άλλη μια φορά αποκρούει τις κατηγορίες πως ο Σωκράτης διέφθειρε τους νέους.

Το Συμπόσιον του Πλάτωνα θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα του μεγάλου φιλοσόφου, τόσο για το φιλοσοφικό του περιεχόμενο, όσο και για την λογοτεχνική του αξία.

Πλάτωνος Πολιτεία

Η Πολιτεία, το περί αρετής και δικαιοσύνης κορυφαίο έργο του Πλάτωνα, χαρακτηρίζεται ως ένα από τα πιο εμβληματικά έργα παγκοσμίως, καθώς έχει ασκήσει διαχρονική επιρροή τόσο στη φιλοσοφία όσο και στην πολιτική θεωρία.

Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ο Σωκράτης και εξέχοντες Αθηναίοι πολίτες αλλά και ξένοι, συναντώνται στην οικία του Πολέμαρχου στον Πειραιά, όπου συζητούν και κατασκευάζουν μια ιδανική πολιτεία, ή καλύτερα ένα ιδανικό πολίτευμα. Κατά τη συζήτηση απαντούν σε θεμελιώδη ερωτήματα, όπως ποιος είναι ο ορισμός της Δικαιοσύνης, τι σημαίνει να είναι κανείς δίκαιος ή άδικος, η σχέση της δικαιοσύνης με την ευδαιμονία, η αθανασία της ψυχής, η ιδανική διαπαιδαγώγηση των νέων, οι διάφορες μορφές πολιτεύματος και η αξία τους, τα απαραίτητα χαρακτηριστικά του βασιλέα-κυβερνήτη κ.ά.

Στην Πολιτεία, η μορφή του Σωκράτη εκφράζει τις ιδέες του μεγάλου φιλοσόφου, κυρίως στο πρώτο βιβλίο του έργου. Στη συνέχεια, όμως, ο Πλάτων εκφράζει μέσω του Σωκράτη τις δικές του ιδέες, οι οποίες θεωρεί πως συμπληρώνουν αυτές του δασκάλου του. Δημιουργεί έτσι μια συνέχεια ανάμεσα στις ιδέες του δασκάλου του και στο δικό του έργο.

Σωκρατικός και πλατωνικός διάλογος

Ο Πλάτων έγραψε όλα του τα έργα χρησιμοποιώντας τη μορφή του φιλοσοφικού διαλόγου ή σωκρατικού διαλόγου.

Σωκρατικοί διάλογοι είναι τα διαλογικά κείμενα που έγραψαν οι μαθητές του Σωκράτη με πρωταγωνιστή τον ίδιο. Αν και οι πιο γνωστοί σωκρατικοί διάλογοι είναι αυτοί που έγραψε ο Πλάτωνας, σωκρατικούς διαλόγους έχουν γράψει επίσης ο Ξενοφώντας, ο Αντισθένης, ο Αισχίνης, ο Φαίδων και ο Ευκλείδης.

Δεν γνωρίζουμε για ποιον λόγο ο Πλάτωνας επέλεξε τον διάλογο ως τρόπο έκφρασης των φιλοσοφικών του θέσεων. Πριν από τον σωκρατικό ή τον πλατωνικό διάλογο, τα φιλοσοφικά κείμενα ήταν συνήθως πεζά (Αναξαγόρας, Δημόκριτος, σοφιστές), ή σε έμμετρο λόγο (Εμπεδοκλής, Παρμενίδης). Αρκετοί φιλόσοφοι, όπως και ο ίδιος ο Σωκράτης, αρκέσθηκαν στην προφορική διδασκαλία.

Εικάζεται πως ο διαλογικός τρόπος γραφής ξεκίνησε ως ένας τρόπος να τιμήσει τη μνήμη του Σωκράτη και τον τρόπο διδασκαλίας του, καθώς είναι πολύ πιθανό πως ο Πλάτωνας έγραψε τα πρώτα του έργα πολύ σύντομα μετά τον θάνατο του δασκάλου του.

Ωστόσο φαίνεται πως η επιλογή του διαλόγου εκφράζει επίσης την πεποίθηση του Πλάτωνα πως η γνώση δεν αποκτάται διαβάζοντας πραγματείες, αλλά κατακτάται μακροπρόθεσμα όταν αναζητά κανείς με κάθε ευκαιρία να κατανοήσει τον κόσμο. Ο διάλογος καλεί τον αναγνώστη να ακολουθήσει τη διαφορετική διαδρομή σκέψης του κάθε πρωταγωνιστή και να σχηματίσει ο ίδιος επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα.

Αυτή η άποψη φαίνεται να ενισχύεται από το γεγονός πως ο ίδιος ο Πλάτων δεν εμφανίζεται σε κανέναν από τους διαλόγους του, ενώ πολλά έργα του δεν καταλήγουν σε μια σαφή απάντηση (για παράδειγμα βλέπε τα έργα του Πρωταγόρας, Παρμενίδης, Θεαίτητος). Αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν πως με τις επιλογές αυτές ο Πλάτων θέλει να φέρει τον αναγνώστη στη θέση να αναζητήσει ο ίδιος τις απαντήσεις, αντί να τις λάβει έτοιμες από μια αυθεντία. Εξάλλου, ο ίδιος ο Πλάτωνας αναφέρει την πεποίθηση αυτή σε κάποιους από τους διαλόγους του (Μένων, Θεαίτητος, Σοφιστής).

Βασικά χαρακτηριστικά του πλατωνικού διαλόγου

Ο πλατωνικός διάλογος με τη ζωντάνια του θυμίζει θεατρικό έργο. Τα πρόσωπα των διαλόγων είναι κατά κύριο λόγο ιστορικά πρόσωπα του 5^ου π.Χ. αιώνα (αν και συχνά διαπιστώνονται ιστορικές ανακρίβειες ως προς τις ημερομηνίες). Εκφράζονται στην καθημερινή γλώσσα της εποχής του Πλάτωνα, ενσωματώνοντας συχνά ακόμη και αγοραίες φράσεις της προφορικής ομιλίας.

Ωστόσο δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως «θεατρικό έργο» τους πλατωνικούς διαλόγους, καθώς οι διάλογοι δεν εξυπηρετούν κάποια πλοκή, ούτε και αποσκοπούν να μεταφέρουν στον αναγνώστη πραγματικές συζητήσεις.

Αντίθετα, ο διάλογος χρησιμοποιείται από τον Πλάτωνα προκειμένου να εκφράσει επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα, λόγο και αντίλογο. Γι’αυτό και, ακόμη κι όταν σε ένα έργο συμμετέχουν πολλά πρόσωπα, όπως στο Συμπόσιο, αυτά δεν συνδιαλέγονται ποτέ ταυτόχρονα, αλλά υπάρχει διάλογος μεταξύ δύο εξ αυτών μόνο. Τα υπόλοιπα πρόσωπα είτε δεν συμμετέχουν, είτε παίρνουν το λόγο με τη σειρά τους, διατηρώντας τη μορφή του διαλόγου μεταξύ δύο προσώπων κάθε φορά.

Ο διδακτικός ρόλος των πλατωνικών διαλόγων προκύπτει από το γεγονός ότι ένα από τα πρόσωπα κάθε διαλόγου δηλώνεται εξ αρχής ως εκείνο που αναλαμβάνει τον ρόλο του γνώστη ή του ελέγχοντος τις απαντήσεις, ενώ τα υπόλοιπα είναι μαθητές, αδαείς που κάνουν ένα ερώτημα, ή βοηθητικοί συνομιλητές. Έτσι κάθε διάλογος αποτελεί στην ουσία μια προσομοίωση διδασκαλίας.

Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί πως το κυρίαρχο πρόσωπο του διαλόγου δεν είναι «τέλειο»: μπορεί να προβάλλει αμφιβολίες ή διλήμματα, να αντιφάσκει, ακόμη και να προβάλλει αδύναμα επιχειρήματα. Ένα από τα διδάγματα της πλατωνικής διαλεκτικής είναι ότι όλες οι θέσεις είναι ευάλωτες στον έλεγχο. Με τους διάλογους του ο Πλάτων δείχνει να πιστεύει ότι η πραγματική φιλοσοφία δεν μπορεί ποτέ να πάρει τη μορφή συστηματικού και άκαμπτου δόγματος. Αντίθετα, σημασία έχει ο τρόπος που τίθενται τα προβλήματα και ελέγχονται οι προτεινόμενες λύσεις.

Στους πλατωνικούς διαλόγους, η συζήτηση ακολουθεί μια συγκεκριμένη δομή. Στην αρχή τίθεται ένα συγκεκριμένο ερώτημα. Ακολουθεί μια πρώτη απάντηση, και στη συνέχεια μια σειρά ερωτημάτων που έχει σκοπό να δείξει πως η αρχική αυτή απάντηση είναι ανεπαρκής. Ακολουθεί μια νέα απάντηση, και ο κύκλος ερωτήσεων-απαντήσεων επαναλαμβάνεται.

Η Θεωρία των Ιδεών (ή Θεωρία των Μορφών) στο έργο του Πλάτωνα

Στο επίκεντρο του πλατωνισμού υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στη «σφαίρα του είναι», όπου βρίσκεται η πραγματική, αντικειμενική γνώση και αλήθεια, δηλαδή οι Ιδέες, και στη «σφαίρα του γίγνεσθαι», που αντιστοιχεί στον κόσμο όπως τον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας.

Σύμφωνα με τη Θεωρία των Ιδεών (επίσης γνωστή και ως Θεωρία των Μορφών), δεν μπορεί κανείς να έχει εμπιστοσύνη στις αισθήσεις προκειμένου να κατανοήσει και να γνωρίσει πραγματικά τον κόσμο. Ο αισθητός κόσμος είναι διαρκώς μεταβαλλόμενος, αφού οι αισθήσεις είναι υποκειμενικές και αποτελούν πηγή πλάνης. Αντίθετα, οι Ιδέες αποτελούν εκφράσεις αντικειμενικές, αιώνιες, άφθαρτες και συλλαμβάνονται μόνον με τη νόηση. Αυτές εκφράζουν τον πραγματικό κόσμο.

Όλες οι ηθικές αξίες αποτελούν Ιδέες: η αρετή, η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η σωφροσύνη, η ευσέβεια και όλες οι άλλες αντίστοιχες. Ιδέες είναι επίσης οι μαθηματικές έννοιες: η ισότητα, η πολλαπλότητα, ο αριθμός, το σημείο, η γραμμή, το γεωμετρικό σχήμα, το στερεό. Τέλος, τα φυσικά είδη είναι και αυτά Iδέες: το ζώο, το φυτό, ο άνθρωπος, το νερό, η φωτιά, κ.ο.κ.

Οι Ιδέες περιγράφονται χαρακτηριστικά σε διαλόγους όπως ο Φαίδωνας, το Συμπόσιο και η Πολιτεία, ως τα τέλεια αρχέτυπα των οποίων τα αντικείμενα στον καθημερινό κόσμο είναι ατελή αντίγραφα ή απομιμήσεις.

Ο αισθητός κόσμος λοιπόν μιμείται τις Ιδέες, και ως μίμηση/αντίγραφο είναι κατώτερος του πρωτοτύπου. Εκείνος δε που κατακτά τις Ιδέες, όχι μόνο αποκτά γνώση, αλλά και βελτιώνεται ηθικά.

Μια βασική απόρροια της Θεωρίας των Ιδεών είναι πως αναγνωρίζει την ψυχή ως διακριτή οντότητα από το σώμα, σε σημείο που η ψυχή δεν προαπαιτεί σώμα για να υπάρχει. Η ψυχή είναι αυτή που μπορεί να αντιληφθεί τις Ιδέες και μάλιστα μπορεί να ενθυμείται Ιδέες που είχε κατανοήσει πριν τον διαχωρισμό της από το σώμα. Ο Πλάτων αποδέχεται σε κάποια έργα του την μετεμψύχωση, καθώς δέχεται πως η ζωή που ζούμε μπορεί να είναι επιβράβευση ή τιμωρία για επιλογές που έχουμε κάνει σε προηγούμενους βίους.

Οι αλληγορίες στο έργο του Πλάτωνα

Η αλληγορία και ο μύθος αποτελούν αγαπημένα εργαλεία του Πλάτωνα προκειμένου να εξηγήσει τις πιο πολύπλοκες φιλοσοφικές του ιδέες με τρόπο παραστατικό.

Χρησιμοποίησε την αλληγορία σε πολλά έργα, συχνά δε ως έναυσμα ή ως κατακλείδα κάποιας διαλογικής ενότητας. Οι πιο γνωστές αλληγορίες του είναι η αλληγορία του σπηλαίου, η αλληγορία του ναύτη και ο μύθος του Ηρός στην Πολιτεία, οι μύθοι για τη γέννηση του έρωτα στο Συμπόσιο, ο μύθος των φτερωτών ψυχών στον Φαίδρο, η ιστορία της Ατλαντίδας στον Τίμαιο και τον Κριτία, ο μύθος περί πολιτικής αρετής στον Πρωταγόρα, οι διηγήσεις για το μέλλον της ψυχής μετά τον θάνατο στον Γοργία και τον Φαίδωνα, και η αλληγορία του ανεστραμμένου κόσμου στον Πολιτικό.

Η αλληγορία του σπηλαίου και η Θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα

Η πιο γνωστή αλληγορία του Πλάτωνα είναι η αλληγορία του σπηλαίου στην Πολιτεία του Πλάτωνα, σε μορφή διαλόγου μεταξύ του Γλαύκωνα, αδελφού του Πλάτωνα, και του μέντορά του Σωκράτη, τον οποίο αφηγείται ο δεύτερος. Μέσα από την αλληγορία του σπηλαίου ο Πλάτων εκθέτει τη Θεωρία των Ιδεών.

Ο Σωκράτης καλεί τον συνομιλητή του, Γλαύκωνα, αδελφό του Πλάτωνα, να φανταστεί ένα σπήλαιο στο βάθος του οποίου ζουν αλυσοδεμένοι από τη γέννησή τους άνθρωποι, έτσι ώστε να αντικρίζουν το βάθος του σπηλαίου μόνο. Στις πλάτες τους βρίσκεται ένας τοίχος, πίσω από τον οποίο άλλοι άνθρωποι, κρυμμένοι, περιφέρουν ομοιώματα ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων, κάνοντας ταυτόχρονα τις φωνές τους. Χάρη στη φωτιά που καίει πίσω από αυτό το ιδιότυπο «κουκλοθέατρο», οι σκιές των ομοιωμάτων προβάλλονται στον τοίχο του σπηλαίου. Οι φυλακισμένοι βλέπουν τις σκιές και ακούν τους ήχους που αντηχούν στο σπήλαιο, χωρίς να μπορούν να γυρίσουν να δουν τι συμβαίνει πίσω τους. Πιστεύουν έτσι πως οι σκιές και οι ήχοι είναι ο αληθινός κόσμος.

Τότε όμως ο Σωκράτης ζητεί στον Γλαύκωνα να φανταστεί τον φιλόσοφο ως έναν δεσμώτη που θα καταφέρνε να ελευθερωθεί. Τότε, πρώτη η φωτιά κοντά στην έξοδο της σπηλιάς θα τον θάμπωνε και θα τον τύφλωνε, εμποδίζοντας την πορεία του, κι έπειτα το φως του ήλιου έξω από τη σπηλιά. Ωστόσο σταδιακά ο ελεύθερος αυτός άνθρωπος θα ανακτούσε την όρασή του, θα αντιλαμβανόταν τον κόσμο γύρω του και κυρίως τον ήλιο, και θα καταλάβαινε πως τόσον καιρό ζούσε σε έναν ψεύτικο κόσμο.

Στην προσπάθειά του να ελευθερώσει τους υπόλοιπους δεσμώτες, ωστόσο, θα αντιμετώπιζε εμπόδια. Το σκοτάδι, στο οποίο δεν θα ήταν πια συνηθισμένος, θα τον τύφλωνε ξανά. Οι παλιοί του σύντροφοι θα μπορούσαν να πιστέψουν πως έχασε την όρασή του επειδή τόλμησε να βγει από το σπήλαιο, και θα αποθαρρύνονταν να τον ακολουθήσουν. Αν μάλιστα ο παλιός τους σύντροφος προσπαθούσε με τη βία να τους υποχρεώσει να βγουν στο φως του ήλιου, θα μπορούσαν να φτάσουν ακόμη και στον φόνο του, προκειμένου να μείνουν στη σπηλιά.

Είναι φανερό πως το σπήλαιο συμβολίζει τον αισθητό κόσμο, αυτόν που μπορούμε να αντιληφθούμε, ενώ έξω από τη σπηλιά βρίσκεται ο κόσμος της νόησης και ο ήλιος, το Αγαθόν.

Ο άνθρωπος που θέλει να φτάσει στον Αγαθόν, δηλαδή να γνωρίσει τον κόσμο των Ιδεών, πρέπει να ξεπεράσει πολλά εμπόδια: να δει πέρα από τις αισθήσεις του (τις σκιές των ομοιωμάτων), να συνειδητοποιήσει πως ούτε η φωτιά είναι η πραγματική πηγή γνώσης, να διακρίνει καλύτερα τις ιδανικές μορφές γύρω του υπό το φως του ήλιου, και τέλος να καταφέρει να κοιτάξει κατάματα τον ίδιο τον ήλιο.

Η αλληγορία του σπηλαίου δείχνει πόσο εύκολο είναι για τον άνθρωπο χωρίς παιδεία να παραπλανηθεί από τις αισθήσεις του και να θεωρήσει πως κατέχει την αλήθεια, και πόσο δύσκολο είναι να ξεπεράσει όλο και πιο πειστικές ψευδο-αλήθειες για να γνωρίσει την πραγματική νόηση και την ιδανική μορφή του κόσμου.

Ο πλατωνισμός και οι σχολές του

Ο όρος «πλατωνισμός» αναφέρεται στα φιλοσοφικά συστήματα που πηγάζουν από το έργο του Πλάτωνα. Καθώς οι μαθητές του Πλάτωνα και στη συνέχεια επόμενοι μελετητές του έργου του εξέλιξαν τις φιλοσοφικές του ιδέες, ο πλατωνισμός εξελίχθηκε σε διαδοχικές «σχολές».

Ο πλατωνισμός συνήθως διακρίνεται σε παλαιό, μέσο και νεότερο.

Ως παλαιός πλατωνισμός θεωρείται η Ακαδημία μέχρι και τον 2^οαιώνα π.Χ., ενώ ως μέσος πλατωνισμός η περίοδος από τον 1ο π.Χ ως και τον 2^ομ.Χ. αιώνα. Τέλος ο νεοπλατωνισμός ξεκινά στη διάρκεια του 3^ουαιώνα και εξελίσσεται ως τον 6^οαιώνα μ.Χ., οπότε σταδιακά εντάσσεται στα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής και επηρεάζει τον δυτικό τρόπο σκέψης.

Ο παλαιός πλατωνισμός

Ο παλαιός πλατωνισμός ή Ακαδημία διακρίνεται κι αυτός σε διαφορετικές φάσεις, την Παλαιά, Μέση και Νέα Ακαδημία. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι της Παλαιάς Ακαδημίας είναι ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης, οι οποίοι προσπάθησαν να συγκεράσουν την πυθαγόρεια αριθμολογία με την πλατωνική θεωρία των Ιδεών, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη των μαθηματικών στη σχολή.

Από την εποχή του Αρκεσίλαου ως διευθυντή της Ακαδημίας (περ. 266 π.Χ.) η σχολή περνάει στη Μέση περίοδό της, κατά την οποία αναπτύσσεται ο σκεπτικισμός και η κριτική κατά της στωικής φιλοσοφίας.

Τέλος η Νεότερη Ακαδημία ξεκινά με τον Καρνεάδη (περ. 155 π.Χ.), ο οποίος εμβαθύνει σε ζητήματα ηθικής, διαχωρίζοντας μεταξύ ηθικής και φύσης.

Ο μέσος πλατωνισμός

Ο μέσος πλατωνισμός ξεκινά με τον Αντίοχο από την Ασκαλώνα γύρω στο 90 π.Χ. Ο μέσος πλατωνισμός κάνει μια στροφή, απορρίπτοντας τον προηγούμενο σκεπτικισμό και κάνοντας αποδεκτές κάποιες επιρροές της στωικής φιλοσοφίας και της αριστοτέλειας φιλοσοφίας.

Γενικότερα ο μέσος πλατωνισμός είναι ανοιχτός σε επιρροές άλλων ρευμάτων, από την εβραϊκή φιλοσοφία και τη ζωροαστρική παράδοση ως τον γνωστικισμό.

Εκφράζεται η θέση πως υπάρχει ένας Θεός από τον οποίο πηγάζουν οι Ιδέες, ενώ οι έννοιες της ύλης και του πνεύματος αντιπαρατίθενται ανοικτά.

Οι Αλεξανδρινοί φιλόσοφοι του μέσου πλατωνισμού «διαβάζουν» τον Πλάτωνα με αλληγορικό τρόπο, εντοπίζοντας στα κείμενά του υπονοούμενα για κάθε θέση που θέλουν να εκφράσουν.

Κατά την περίοδο αυτή, ο Πλούταρχος είναι ο πιο «καθαρά» πλατωνικός φιλόσοφος. Ο Νουμήνιος από την Απάμεια και ο Φίλων από την Αλεξάνδρεια αποδέχονται περισσότερα πυθαγόρεια στοιχεία. Ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας, ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός και ο Ωριγένης είναι εκείνοι που προσεγγίζουν περισσότερο το σχηματιζόμενο χριστιανικό δόγμα.

Ο νεοπλατωνισμός

Ο νεοπλατωνισμός χαρακτηρίζεται από ένα παράδοξο: ενώ πολλά νεοπλατωνικά έργα (κυρίως του Πλωτίνου, του Πορφύριου και του Ιάμβλιχου) επιδρούν ιδιαίτερα στην πρώιμη μεσαιωνική φιλοσοφία και θεολογία, οι περισσότεροι νεοπλατωνιστές στέκονται σθεναρά απέναντι στον χριστιανισμό.

Βασικό στοιχείο της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας είναι πως εντάσσει πλέον οργανωμένα στο φιλοσοφικό της σύστημα τις αντι-υλιστικές θέσεις του πλατωνισμού και των πυθαγορείων και την οντότητα του Ενός ως επίκεντρου των πάντων.

Ο Πλωτίνος είναι ίσως ο σημαντικότερος εκφραστής του Ενός ως πηγής του Νου, της Ψυχής, της Φύσης και της Ύλης, σε μια διαβάθμιση σύμφωνα με την οποία ο Νους είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα, και η Ύλη λιγότερο, καθώς η ύλη απαιτεί τον νου για να κινηθεί.

Τελικά, μετά από την επικέντρωση σε καθαρά φιλοσοφικά ζητήματα, ο νεοπλατωνισμός στρέφεται και πάλι στον επιστημονικό λόγο με τον Πρόκλο, ο οποίος αναδεικνύει στα έργα του τα μαθηματικά ως βασικό επιστημονικό πεδίο. Ο Πρόκλος υποστηρίζει πως ο Λόγος προέρχεται από τον Θεό, και προτείνει την ένωση του ανθρώπου με τον Λόγο ως υπέρτατο στόχο.

Σήμερα, το έργο του Πλάτωνα εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο μελέτης και να επηρεάζει τη σύγχρονη φιλοσοφία. Κυρίως, το έργο του διατηρεί τη διαχρονική του ζωντάνια και είναι προσιτό σε κάθε αναγνώστη. Στις Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ θα βρείτε ολόκληρο το έργο του.

50 Years of KAKTOS Publications

Credit card installments for purchases > 200€

Free shipping in Greece for purchases over 20€

Πλάτων: Ο βίος και το έργο του σπουδαίου φιλοσόφου της αρχαιότητας